Gereç ve Yöntem: Bu kesitsel çalışmada anket aracından ve otomasyon kayıtlarından yararlanılmıştır. Samsun iline bağlı tüm ilçelerden gönüllü aile hekimliği birimleri ile görüşülmüş, kanser tarama verileri incelenmiştir. Birime kayıtlı nüfusun ve sağlık çalışanlarının farkındalığının arttırılmasına yönelik etkinlikler düzenlenmiştir.

Bulgular: Toplam 18 aile hekimliği birimi ve 34 sağlık çalışanı dahil edilmiştir. Ön test ve son test arasında mamografi ve HPV/ Pap-smear testlerinin yaş gruplarını bilme oranı ve bu testleri kendileri için yaptırma oranı artış göstermiştir. Gaitada gizli kan testi için 9 birim, HPV/ Pap-smear için 11 birim, mamografi için 8 birim hedef nüfusu geçmiştir. Çalışma başlangıcındaki oranların çalışma sonunda iken iki katından fazlasına ulaşan birim sayısı gaitada gizli kan testi için 4, HPV/ Pap-smear için 4, mamografi için 4’tür.

Sonuç: Aile hekimliği birimlerinde çoğunlukla tarama oranlarında artış sağlanması hedefine ulaşılmıştır. Sağlık çalışanlarından kanser taramalarını yaptırmamış olanlardan bazılarında davranış değişikliği oluşmuştur.

Meme kanseri, serviks kanseri ve kolorektal kanser hastalarının erken evrelerde yakalanmasına yönelik toplum tabanlı tarama programları, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından önerilmektedir ⁵. Bir tarama programının başarıya ulaşabilmesi için DSÖ’ye göre toplum tabanlı olması ve hedef nüfusun %70’ni kapsaması gerekmektedir ⁶.

Türkiye’de, meme kanseri taramasında 40-69 yaş arası kadınlarda 2 yılda bir mamografi, serviks kanseri taraması için 30-65 yaş arası kadınlarda her 5 yılda bir Pap-smear ve HPV-DNA testi, kolon kanseri taraması içinse 50-70 yaş arası erkek ve kadınlarda 2 yılda bir gaitada gizli kan (GGK) testi ve her 10 yılda bir kolonoskopi yapılması önerilmektedir ⁷.

Bu çalışma, AHB’lerin kanser tarama oranlarını saptamak, aile hekimi/aile sağlığı çalışanlarının kanser tarama davranışlarını belirlemek ve taramaların arttırılmasına katkıda bulunmak amacıyla gerçekleştirilmiştir.

Resim 1:

Samsun iline bağlı 17 ilçedeki toplam 415 AHB evreni oluşturmaktadır. Seçkisiz olmayan örnekleme yöntemlerinden uygun örnekleme ile belirlenen ve çalışmaya katılmayı kabul eden; İlkadım ilçesinden (en kalabalık ilçe) 2, diğer tüm ilçelerden birer (Alaçam, Asarcık, Atakum, Ayvacık, Bafra, Canik, Çarşamba, Havza, İlkadım, Kavak, Ladik, Salıpazarı, Tekkeköy, Terme, Vezirköprü, Yakakent, 19 Mayıs), toplam 18 AHB’nin sağlık personelleri ile görüşülmüştür. Bu birimlerin, kendilerine kayıtlı nüfustan kanser taraması yapılması gereken kişilerin ne kadarına ulaştıkları otomasyon kayıtları üzerinden incelenmiştir. Nisan 2018-Ekim 2018 tarihleri arasındaki veriler değerlendirilmiştir. Bu süreçte görsel materyal olarak afiş ve broşürler hazırlanıp çalışmanın yürütüldüğü tüm ilçe sağlık müdürlükleri, toplum sağlığı merkezleri, kanser erken teşhis tarama ve eğitim merkezleri (KETEM) ve AHB’lere dağıtılarak toplum farkındalığı arttırılmaya çalışılmıştır. Ayda bir veya iki defa ilgili aile sağlığı merkezi (ASM) ziyaretleri yapılıp, GGK kitleri bittiğinde hızlıca kit temini sağlanmıştır. Serviks ve meme kanseri taramaları için il sağlık müdürlüğü tarafından ek personel görevlendirilip hastaların randevu süreçleri hızlandırılmış, mobil tarama araçları daha sık kullanılmıştır. Çalışma bir yılın yarısını kapsadığından, kanser tarama hedef grubunun (%70) yarısına (%35) ulaşılarak kişilerin bilgilendirilmesi ve bu kişilerin haftalık olarak sağlık müdürlüğüne bildirilmesi sağlanmıştır, ardından AHB’lere hedefe ulaşabilme konusunda geri bildirimde bulunulmuştur. Sağlık çalışanlarının kanser tarama davranışları ve bu taramaların prosedürleri ile ilgili bilgi düzeyleri ise yazarlar tarafından literatür derlemesi sonucu oluşturulan yirmi bir soruluk, çoktan seçmeli bir anket ile çalışma başlangıcında ve bitiminde değerlendirilmiştir.

Çalışma için, Samsun İl Sağlık Müdürlüğü AR-GE onayı, Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi Girişimsel Olmayan Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan GOKAEK/2-16 numaralı etik onay ve Samsun İl Sağlık Müdürlüğü Halk Sağlığı Hizmetleri Başkanlığı Komisyon izni alınmıştır.

İstatistiksel analiz
Verilerin tanımlanmasında SPSS 17,0 paket programı kullanılarak yüzde ve aritmetik ortalamadan yararlanılmıştır. Kıyaslanan verilerde Ki-kare, Mc Nemar ve Fisher Kesin Olasılık testi kullanılmıştır. P-değerinin anlamlılık düzeyi <0,05 olarak kabul edilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Aile hekimliği kanser tarama hedef nüfusa ulaşılma durumu.

Tarama gerçekleştirilen kişi sayısı incelendiğinde; AHB’lerin %50’si (n =9) GGK için, %61,1’i (n =11) HPV/Pap-smear için, %44,4’ü (n =8) mamografi için %35’lik hedefi geçmiştir. Nisan ayındaki verilerin ekim ayında iken iki katından fazlasına ulaşan AHB oranı GGK, HPV/Pap-smear ve mamografinin her biri için %22,2 (n =4)’tür. AHB’lerin kanser taramalarındaki artış GGK için %16,6’sı (n =3), HPV/Pap-smear için %11,1’i (n =2), mamografi için %11,1’i (n =2) haricinde istatistiki anlam ifade etmektedir (Tablo 2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Aile hekimliğinde altı aylık kolorektal kanser, meme kanseri ve serviks kanseri taramaları.

Ön test ve son test arasındaki fark değerlendirildiğinde, mamografi ve HPV/ Pap-smear testlerinin yaş gruplarını bilme oranı ve bu testleri kendileri için yaptırma oranı sayısal artış gösterse de istatistiki anlam ifade etmemektedir (Tablo 3, 4).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Sağlık çalışanlarının tarama yaş gruplarını bilme durumları.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Yaşı uygun olan sağlık çalışanlarının tarama yaptırma durumları.

KETEM’ler, ilçe sağlık müdürlükleri, toplum sağlığı merkezlerinde görevli kanser birimi sorumluları ve ilçe sağlık müdürlerinin kanser tarama hedefine ulaşmada oynadıkları rol önemlidir ancak en etkin kişiler AHB’lerde görevli olan aile hekimleri ve aile sağlığı çalışanlarıdır. AHB tarafından hedef listedeki kişilere kanser taraması hakkında yeterli bilgi verilmesi ve GGK testinin yapılmasına yönelik gerekli özenin gösterilmesi durumunda taramaya katılım oranını artmaktadır ⁸. Babuş ve Eser’in ⁹ çalışmasında, mamografi çektirenlerin ağırlıklı olarak doktor önerisi sayesinde bu taramayı yaptırdığı saptanmıştır. Akbas ve ark. ¹⁰ çalışmasına göre, katılımcıların yarısından fazlası doktor önerisiyle Pap-smear testi taramasını yaptırmıştır. Karadağ Çaman ve ark. ¹¹ yaptığı çalışmada KETEM’e başvurmadan önce hekim tarafından tarama yapılması önerisi katılımcıların taramaya katılmasını etkileyen tek faktör olarak bulunmuştur. Rawl ve ark. ^12,13 el broşürü verilmesi, yüz yüze danışmanlık, telefon danışmanlığı, davet mektubu, eğitsel videolar gibi yöntemlerin taramalara katılım oranlarını arttırdığını tespit etmişlerdir. Literatürle uyumlu olarak bu çalışmada, kanser tarama risk grupları belirlenip AHB tarafından bilgilendirildiğinde tarama yaptırma konusunda davranışlarının olumlu şekilde değiştiği tespit edilmiştir. Birinci basamak hastalarına başvurdukları sağlık kuruluşlarında uygun eğitimlerin verilmesi, uygun eğitim materyallerinin hazırlanarak hastalara ulaştırılması bireylerin farkındalığını arttırarak, kanser taramalarına yönelik tutumlarını olumlu yönde etkileyebileceği görülmüştür.

Kozan ve Tokgöz ¹⁴ tarafından yapılan çalışmada, ülkemizde hali hazırda fırsatçı ve toplum tabanlı meme kanseri taramalarının kapsayıcılık oranının %20-30’lar arasında olduğu ifade edilmiştir. Verilerimize göre kanser taramalarında hedeflenen %35’lik nüfusa erişebilen ve erişemeyen birimler olmuştur, hedefe erişemeyen birimlerde düzeltici faaliyetlerin planlanması gereklidir.

Aile hekimliği uygulamasının gerçek manada uygulanması, yeterli hizmet içi eğitimlerle sağlık personelinin desteklenmesi ve KETEM’lerin daha etkin çalışması ile kanser tarama programlarının başarıya ulaşması kolaylaşabilir. Bunun yanında, birinci basamağı ilgilendiren koruyucu hekimlik ile ilgili uygulamalar, eğitimler, gerekli tanıtıcı faaliyet ve toplantılar yapılması, aile hekimlerinin kanser tarama programına daha aktif katılmaları konusunda motivasyonlarını arttırabilir ¹⁴. Çalışmamız, sahaya dönük bir akademik zeminde ilerlemesi, görsel faaliyetler barındırması, sorumluluk ruhu taşıması ve sık ziyaretler ile samimi bir ortam yaratması açısından AHB’lerde kanser taramaları oranlarının artışına yardımcı olmuş olabilir.

Kaya ve ark. ¹⁵ çalışmasında sağlık çalışanlarından mamografi çektirenlerin oranı %58,59, GGK testi yaptıranların oranı %58,17, Pap-smear testi yaptıranların oranını %75,62’dir. Çakmak ve Güler’in ¹⁶ gerçekleştirdiği çalışmada sağlık çalışanlarından mamografi çektirenlerin oranı %55,1, GGK testi yaptıranların oranı %16,7, Pap-smear testi yaptıranların oranını %58,8’dir. Çalışmamızda ulaşılan mamografi ve GGK testi oranları bu çalışmalardan daha yüksektir olup, Pap-smear testi oranı benzerlik göstermektedir.

Çalışmamızın bazı kısıtlılıkları vardır. İlgili tarihler arasında Ramazan ayına ve kurban bayramına denk gelen dönemlerin olması ASM’lerdeki tarama sirkülasyonunun azalmasına sebebiyet vermiş olabilir. Ayrıca, önceki yılların aynı dönemi kapsayan bulgularının olmaması, çalışmadaki müdahalenin ne kadar etkin olduğunu görmemizde bir engel olarak karşımıza çıkmaktadır. AHB’ler kanser taraması için rutin yaklaşımlarının dışına çıkmak konusunda mecbur tutulamayacakları için örneklem seçilememiştir, gönüllülük esas alınmıştır.

Sonuç olarak, AHB’lerde çoğunlukla tarama oranlarında artış sağlanması hedefine ulaşılmıştır. Sağlık çalışanlarından kanser taramalarını yaptırmamış olanlardan bazıları proje yürütme aşamasında taramalarını yaptırdıkları anketlerle belirlenmiş, dolayısıyla çalışma sağlık çalışanlarında davranış değişikliği oluşturmuştur. Tüm sağlık çalışanlarını kapsayacak şekilde bu konuda verilen eğitimlerin arttırılması ve teşvik edici faaliyetlerin yürütülmesi önem teşkil etmektedir.

1) Ölüm ve Ölüm Nedeni İstatistikleri, 2019. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Olum-ve- Olum-Nedeni-Istatistikleri-2019-33710 (Erişim Tarihi: 17.07.2021)

2) Siegel R, De Santis C, Jemal A. Colorectal cancer statistics. CA Cancer J Clin 2014; 64: 104-17.

3) Şahin S. Kanserde erken tanı ve tarama programları. ETD 2015; 54: 41-5.

4) Kringos DS. The importance of measuring and improving the strength of primary care in Europe: results of an international comparative study. Turk Aile Hek Derg 2013; 17: 165-79.

5) WHO. Screening and early detection. https://www.euro.who.int/en/healthtopics/ noncommunicablediseases/ cancer/policy/screening-and-earlydetection (Erişim Tarihi: 17.07.2021)

6) T.C. Sağlık Bakanlığı. Türkiye kanser kontrol planı 2013- 2018. Bölüm 3. Kanser taramaları. Sayfa 40. Ankara, 2016.

7) Ozturk O, Celik MA. Cancer early diagnosis, screening, and education centers in Turkey. Cancer Surg 2017; 2: 2.

8) Wardle J, Robb K, Vernon S, Waller J. Screening for prevention and early diagnosis of cancer. Am Psychol 2015; 70: 119-33.

9) Babuş S, Eser E. Manisa’da seçilmiş iki bölgede meme kanseri ve erken tanı yöntemleri açısından bilgi, tutum ve davranış araştırması. STED 2017; 26: 221-30.

10) Akbas M, Gokyıldız Surucu S, Avcıbay Vurgec B. Identification of women’s attitudes towards early diagnosis of cervical cancer. TJFMPC 2020; 14: 605-12.

11) Karadağ Çaman Ö, Bilir N, Özcebe H. Ailede kanser öyküsü ve algılanan kanser riski, kanserden korunma davranışları ile ilişkili mi? Fırat Tıp Dergisi 2014; 19: 95-100.

12) Rawl SM, Menon U, Burness A, Breslau ES. Interventions to promote colorectal cancer screening: an integrative review. Nurs Outlook 2012; 60: 172-81.

13) Rawl SM, Champion LV, Scott LL et al. A randomized trial of two print interventions to increase colon cancer screening among first-degree relatives. Patient Educ Couns 2008; 71: 215-27.

14) Kozan R, Tokgöz VY. Türkiye’de meme kanseri farkındalığı ve tarama programı. ACU Sağlık Bil Derg 2016; 4: 185-8.

15) Kaya C, Üstü Y, Özyörük E, Aydemir Ö, Şimşek Ç, ŞahinAD. Sağlık çalışanlarının kanser taramaları hakkındaki bilgi, tutum ve davranışlarının değerlendirilmesi. Ankara Med J 2017; 17: 73-83.

16) Çakmak R, Güler G. Kadın sağlık çalışanlarında kanser tarama davranışları. TRSGO Dergisi 2018; 20: 25-32.