Gereç ve Yöntem: Çalışmamızda 5-12 yaş grubundan 32 HSP'li çocuk ile yine aynı yaş grubundan 40 normal çocuğun alt ekstremitelerinin antro-pometrik ölçümleri yapıldı.

Bulgular: HSP'li çocukların plejik taraf alt ekstremite çevre, uzunluk ve çap değerlerinin çoğu HSP'li çocukların sağlam taraf alt ekstremite değerlerine göre önemli derecede düşüktü. Bununla beraber, HSP'li çocukların hem plejik taraf hem de sağlam taraf alt ekstremitelerinin tüm çevre, uzunluk ve çap değerleri normal çocukların alt ekstremite değerlerine göre önemli derecede düşüktü.

Sonuç: Fonksiyonel kısıtlılık sonucu HSP'li çocukların hem plejik taraf hem de sağlam taraf alt ekstremite kas ve kemik gelişiminin normal çocuklara göre geri kaldığı görüldü. Yürümenin sağlanması için plejik tarafın rehabilitasyonunun yanında sağlam tarafa da egzersizlerin uygulanması bu süreci kısaltabilir.

Spastik SP'ler tüm SP olgularının 3/4'ünü oluştururlar. Tüm spastik SP'lerin % 25'ini oluşturan hemiplejik serebral palsi'de (HSP) gövdenin sağ veya sol yarısını içeren belirgin hemipleji veya hemiparezi mevcuttur^2,3. Karşı taraf fonksiyonları ise değişik düzeylerde etkilenir ve genelde tam bir yeterliliğe sahip değildir. % 70-90'ı konjenitaldir^4,5.

Primer motor alanın lezyonlarında vücudun karşı yarısında, kas kuvvetinde azalma (hemiparezi) veya flasid (gevşek) tipte felç (hemipleji, hemiparalizi) görülür. Primer motor alan genişçe bir bölgeye yayılmış olduğundan, çoğunlukla bu bölgenin lezyonlarında kuvvet kaybı ya da felç, yüz, kol ve bacağa ait olan üç bölgeden birisinde daha fazladır⁶. Vücudun bir tarafında anormal kas tonusu ve hareketler görülür. Çocuk tutulan tarafı genellikle kullanmaz ve aktivite ve ağırlık bindirmede sağlam tarafı kullanır⁷. Eğer lezyon 4. alanla birlikte 6. alanı da kapsarsa, karşı taraf kaslarında gevşeklik yerine tonus artışı (spastisite) gözlenir⁶. Spastisitenin alt ekstremitede en çok etkilediği kaslar kalça fleksör, adduktör ve iç rotatörleri, diz fleksörleri, ayak bileği plantar fleksörleri, bazen evertör, bazen de invertörleridir. Bu kasların antagonistinde ikincil zayıflık gelişir ve postür bozuklukları ortaya çıkar¹. Kalça fleksiyon ve iç rotasyonda, diz fleksiyonda veya ekstansiyonda, ayak plantar fleksiyondadır, ek olarak genellikle varus, nadiren valgus deformitesi gözlenir, bacak diğerine göre kısa ve incedir. Çocuk tek taraflı oraklayarak yürür. Vakaların % 11'inde skolyoz görülür. Kalçadaki fleksiyon ve iç rotasyon deformitesi nedeniyle yürüme güçlüğü görülür (2, 8). HSP fiziksel aktiviteleri sınırlandırırken yürüme kapasitesinde de azalmaya neden olur. HSP'nin dikkat çeken ilk belirtisi vakaların hemen hemen 2/3'ünde görülen beceriksizlik davranışlarıdır. Bütün hemiplejik spastik çocuklar rehabilitasyon ile yürüme becerisi kazanırlar. Bunların % 2 civarında bir grubu ortalama 18-20 ay içinde bağımsız olarak yürüyebilir hale gelirler⁴.

SP'li çocukların segmental uzunluklarında, ekstremite çevresinde ve eklem genişliğinde beslenme dışı faktörler önemli bir etkiye sahiptir⁹. Kemiğin büyümesinde ve şekillenmesinde kemik büyümesine etki eden biyomekanik güçler çok önemli bir rol oynar¹⁰. Anormal kas fonksiyonları sağlıklı mekanik streslerin yokluğuna neden olarak erken iskelet gelişiminde kritik bir rol oynar¹¹. Artmış kas tonusu çocuklarda kas ve kemik gelişimini etkiler¹². Ekstremite kısalığında duyu defisitleri de önemli bir role sahiptir¹³.

Çalışmamızda HSP'li çocuklarda beyin lezyonu sonucu ortaya çıkan geç yürüme veya yürüyememe probleminden kaynaklanan fonksiyonel kısıtlılığın alt ekstremite gelişimi üzerine etkisinin antropometrik ölçümler kullanılarak incelenmesi amaçlanmıştır.

Çalışmamızda aşağıda belirtilen alt ekstremite antropometrik ölçümleri HSP'li çocukların plejik tarafı ile sağlam tarafında ve normal çocuklarda yapıldı.

Ağırlık: Çocuğun üzerinde yalnızca şort veya mayo varken çıplak ayakla ve ağırlık iki ayağa eşit dağıtılmışken gerçekleştirildi. Ağırlık ölçümü 100 gr hassasiyetindeki dijital tartı ile yapıldı¹⁴.

Boy uzunluğu: Çocuk ayakları çıplak, düz bir zeminde antropometreye doğru bir açıda tutuldu. Çocuğun ağırlığı iki ayağına eşit dağıtılmış şekilde, topukları birleşik ve antropometre ile temasta, baş Frankfort planında, kollar omuzlardan serbestçe yanlara sarkıtılmış pozisyona getirildi. Çocuktan derin bir nefes alması ve dik pozisyonunu topukları yerden ayrılmaksızın tutması istendi, antropometrenin hareketli parçası başın en üst noktasına getirildi ve saçlar yeterli miktarda sıkıştırılarak ölçüm yapıldı¹⁵.

Vücut kitle indeksi (VKİ): Kilogram cinsinden ölçülen ağırlığın, metre cinsinden ölçülen boyun karesine bölünmesiyle bulunan değerdir (ağırlık (kg) / boy (m²)). Birimi kg/m²'dir¹⁶.

Uyluk çevresi: Uyluk için kriter nokta olarak patel-la alındı. Distal ve proksimal bölgelerin çevreleri ile patellanın 10-15 cm üzeri veya kasın en şişkin olduğu, uyluğun orta kısmından ölçüm gerçekleştirildi. Uyluk orta bölge çevresinin ölçümünde ölçüm bölgesinin belirlenmesi için çocuk dizi 90° fleksiyonda oturtuldu, inguinal bölge ile patellanın proksimali işaretlenerek, iki nokta arasındaki orta nokta bulundu. Proksimal çevre ölçümünde, mezura gluteal kitlenin altındaki çizgiye, distal çevre ölçümünde ise, femurun kondilleri seviyesine yerleştirildi. Ölçüm, çocuk ayakta, ayakları birbirinden yaklaşık 10 cm açık ve vücut ağırlığı iki ayağa eşit dağılmışken yapıldı^14,17.

Diz eklemi çevresi: Ölçüm, mezura femurun medial ve lateral epikondillerine tam temas edecek şekilde gerçekleştirildi.

Bacak çevresi: Çocuk bacakları sarkık olarak bir masa kenarında oturtuldu. Medial malleolün 10-15 cm üzeri veya kasın en şişkin yerinden mezura ile ölçüm yapıldı^14,17.

Ayak bilek eklemi çevresi: Ayak bileği çevre ölçümü çıplak ayak, ayaklar hafif açık ve vücut ağırlığı iki ayağa eşit dağılmış, ayakta dik duruş pozisyonunda gerçekleştirildi. Malleollerin üst kısmından bileğin en ince olduğu bölgeden mezura ile ölçüm yapıldı^14,17.

Alt ekstremite uzunluğu: Alt ekstremite uzunluğunun ölçülmesi için spina iliaka anterior superior (SİAS) ve umblikus olmak üzere iki farklı başlangıç noktası belirlendi. Bu noktalardan medial malleole olan uzaklık ölçüldü. Yatar pozisyondaki ölçümlerde, pelvis ve bacaklar düzgün, nötral pozisyonda tutuldu^14,17.

Uyluk uzunluğu: Çocuk bacakları yatak kenarından sarkacak şekilde oturtuldu, patellanın proksimal kenarı ile inguinal ligamentin orta noktası arasındaki uzaklık mezura ile ölçüldü^14,17.

Bacak uzunluğu: Ölçümde iki yöntem kullanıldı;

Bacak uzunluğu: Çocuk bacak bacak üzerine atmış pozisyonda otururken, tibianın medial kondili ile medial malleol arasındaki uzaklık antropometre ile ölçüldü.

Tibial yükseklik: Çocuk ayakta dururken, tibianın medial kondili ile yer arasındaki uzaklık antropometre ile ölçüldü^14,17,18.

Ayak uzunluğu: Çocuk ayakta dururken, topuk arkası ile en uzun parmak arasındaki uzaklık antropometre ile ölçüldü^14,17.

Medial malleol yüksekliği: Çocuk ayakta dururken, medial malleol ile yer arasındaki uzaklık antropometre ile ölçüldü.

Lateral malleol yüksekliği: Çocuk ayakta dururken, lateral malleol ile yer arasındaki uzaklık antropometre ile ölçüldü.

Diz eklemi genişliği: Çocuk bacakları masadan sarkıtılmış, dizleri 90° fleksiyonda otururken, anteriordan femurun medial ve lateral kondilleri arasındaki mesafe antropometrik set kullanılarak ölçüldü^14,17.

Ayak bilek eklemi genişliği: Çocuk düz bir platform üzerine çıplak ayakla bastırıldı. Horizontal planda medial ve lateral malleollerin en çıkıntılı noktaları arasındaki mesafe posteriordan antropometrik set ile ölçüldü^14,17,19.

Ayak genişliği: Ayakta dik durma pozisyonunda, çıplak ayak üzerinde 1. ve 5. metatarsofalangeal eklemlerin en çıkıntılı dış kenarları arasındaki uzaklık anteriordan antropometrik set ile ölçüldü¹⁹.

Topuk genişliği: Ayakta dik durma pozisyonunda, çıplak ayak üzerinde tuber kalkaneideki genişlik posteriordan antropometrik set ile ölçüldü¹⁹.

Ölçümler sırasında belirtilen pozisyonlamalar yapılamayan HSP'li çocuklar ölçüm sonuçlarını etkilemeyecek şekilde uygun pozisyonlara yerleştirilerek antropometrik ölçümler gerçekleştirildi.

Alt ekstremiteye ait antropometrik ölçümleri alınan HSP'li çocukların plejik taraf antropometrik değerleri ile sağlam taraf antropometrik değerleri ve bu değerlerle normal çocukların antropometrik değerleri karşılaştırıldı.

Verilerin istatiksel olarak değerlendirilmesinde SPSS 13.0 for Windows istatistik paket programı kullanıldı. Verilerin analizinde t-testi kullanıldı. Veriler ortalama±standart sapma olarak verildi. İstatistiksel olarak anlamlılık seviyesi olarak p<0,05 kabul edildi.

HSP'li çocukların plejik tarafı ve sağlam tarafı ile normal çocukların alt ekstremite antropometrik değerleri Tablo 1'de, istatistiksel olarak anlamlılık düzeyleri ise Tablo 2'de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Hemiplejik serebral palsili çocukların plejik (HSP-plejik) ve sağlam (HSP-sağlam) tarafı ile normal çocukların alt ekstremite antropometrik değerleri

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Hemiplejik serebral palsili çocukların plejik (HSP-plejik) ve sağlam (HSP-sağlam) tarafı ile normal çocukların alt ekstremite antropo-metrik değerlerinin istatistiksel olarak karşılaştırılması ve anlamlılık düzeyleri

HSP'li çocukların sağlam taraf uyluk (proksimal, orta, distal) çevresi, diz eklemi çevresi, bacak çevresi, ayak bilek eklemi çevresi, alt ekstremite uzunluğu (umb-likus ve SİAS), uyluk uzunluğu, bacak uzunluğu, ayak uzunluğu, tibia yüksekliği, medial malleol yüksekliği, diz eklemi genişliği ve ayak bilek eklemi genişliği değerleri HSP'li çocukların plejik tarafına göre istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek bulunmuştur (p<0,001). Bununla birlikte HSP'li çocukların sağlam taraf topuk genişliği değeri de HSP'li çocukların plejik taraf topuk genişliği değerine göre istatistiksel olarak anlamlı dere-cede yüksek bulunmuştur (p<0,05). Lateral malleol yük-sekliği ve ayak genişliği ölçümlerinde ise HSP'li çocuk-ların sağlam tarafı ile plejik tarafı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark yoktu.

Normal çocukların alt ekstremitelerindeki uyluk (proksimal) çevresi, diz eklemi çevresi, bacak çevresi, ayak bilek eklemi çevresi, ayak uzunluğu, medial mal-leol yüksekliği, diz eklemi genişliği, ayak bilek eklemi genişliği ve topuk genişliği verileri HSP'li çocukların plejik taraf alt ekstremitelerine göre istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek bulunmuştur (p<0,001). Ayrıca normal çocukların uyluk (orta, distal) çevresi, alt ekst-remite uzunluğu (SİAS), uyluk uzunluğu, bacak uzunluğu, tibia yüksekliği, lateral malleol yüksekliği ve ayak genişliği verileri de HSP'li çocukların plejik taraf alt ekstremitelerine göre istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek bulunmuştur (p<0,05). HSP'li ve normal çocukların umblikustan ölçülen alt ekstremite uzunluk değerleri arasında ise istatistiksel olarak anlamlı fark gözlenmemiştir.

Normal çocukların ayak bilek eklemi çevresi, late-ral malleol yüksekliği ve topuk genişliği değerleri HSP'li çocukların sağlam tarafına göre istatistiksel olarak an-lamlı derecede yüksek bulunmuştur (p<0,001). Bununla birlikte normal çocukların alt ekstremitelerindeki uyluk (proksimal, orta, distal) çevresi, diz eklemi çevresi, bacak çevresi, alt ekstremite uzunluğu (SİAS), uyluk uzunluğu, bacak uzunluğu, ayak uzunluğu, tibia yüksekliği, medial malleol yüksekliği, diz eklemi genişliği, ayak bilek eklemi genişliği ve ayak genişliği değerleri HSP'li çocukların sağlam tarafına göre istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek bulunmuştur (p<0,05). Umblikustan ölçülen alt ekstremite uzunluğunda ise HSP'li çocukların sağlam tarafı ile normal çocuklar arasında istatiksel olarak anlamlı bir fark gözlenmemiştir.

Erken çocukluk sürecinde oluşan beyin hasarı etki-lenmiş ekstremitelerin uzun kemiklerinde büyümeyi engeller. Bu etki ya direkt nöronal etki ile ya da lokal vaskülaritede artış, hormonal değişiklikler, mekanik stresin olmaması ve beslenme gibi indirekt etkiler ile meydana gelir²⁴. Bu faktörler ekstremite uzunluklarını etkileyerek ekstremitelerde asimetriye neden olabilir. Bacak boyu farkı genellikle 1,5 cm'i geçmez. Hemiplejik tarafın kısa oluşu salınım fazında ayağın yerden kesilmesini kolaylaştırarak oraklama yürüyüşü oluşmasını engeller². Alt ekstremite antropometrik ölçümleri HSP'li çocuklarda yürüme için gerekli olan alt ekstremite gelişiminin takibinin yapılmasına yardımcı olur.

Cankur ve ark.¹⁸ yaptığı çalışmada 8 yaşındaki çocuklarda uyluk uzunluğunu kızlarda 28,2 cm, erkeklerde 29,5 cm, bacak uzunluğunu kızlarda 30,8 cm, erkeklerde 31,4 cm bulmuşlardır. Prado-Leon ve ark.²⁵ 8 yaş için ayak uzunluğunu kızlarda 20±1,2 cm ve erkeklerde 20,3±1,3 cm, malleol yüksekliğini kızlarda 5,9±0,7 cm ve erkeklerde 5,9±0,7 cm, ayak genişliğini kızlarda 7,7±0,6 cm ve erkeklerde 7,9±0,6 cm, topuk genişliğini kızlarda 5,3±0,5 cm ve erkeklerde 5,6±0,5 cm, bacak çevresini kızlarda 25,6±2,7 cm ve erkeklerde 25,9±2,7 cm bulmuştur. Çalışmamızda normal çocukların ortalama uyluk uzunluğunu 29,8±2,6 cm, bacak uzunluğunu 27,9±2,7 cm, bacak çevresini 25,3±3,3 cm, ayak uzunluğunu 20,6±1,8 cm, ayak genişliğini 7,8±0,7 cm, topuk genişliğini 4,9±0,5 cm, medial malleol yüksekliğini 6±0,6 cm, lateral malleol yüksekliğini 5,1±0,4 cm bulduk. Çalışmamızda değerlendirdiğimiz normal çocukların ölçümleri incelediğimiz literatür bilgileriyle uyum içerisindedir.

Çalışmamızda normal çocukların uyluk (proksimal, orta, distal) çevresi, alt ekstremite uzunluğu (SİAS), uyluk uzunluğu, bacak uzunluğu, tibia yüksekliği, lateral malleol yüksekliği, ayak genişliği, diz eklemi çevresi, bacak çevresi, ayak bilek eklemi çevresi, ayak uzunluğu, medial malleol yüksekliği, diz eklemi genişliği, ayak bilek eklemi genişliği ve topuk genişliği değerlerinin HSP'li çocukların plejik taraf alt ekstremite değerlerine göre istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek olması HSP'li çocukların alt ekstremitelerinin plejik tarafında kas ve kemik gelişim geriliğini ortaya koymaktadır.

Normal çocukların uyluk (proksimal, orta, distal) çevresi, diz eklemi çevresi, bacak çevresi, alt ekstremite uzunluğu (SİAS), uyluk uzunluğu, bacak uzunluğu, ayak uzunluğu, tibia yüksekliği, medial malleol yüksekliği, diz eklemi genişliği, ayak bilek eklemi genişliği, ayak genişliği, ayak bilek eklemi çevresi, lateral malleol yüksekliği ve topuk genişliği değerlerinin HSP'li çocukların sağlam taraf alt ekstremite değerlerine göre anlamlı derecede yüksek olması HSP'li çocukların sağlam tarafının da bir gelişim geriliği gösterdiğinin kanıtıdır. HSP'li çocukların plejik tarafındaki topuk genişliği, uyluk (proksimal, orta, distal) çevresi, diz eklemi çevresi, bacak çevresi, ayak bilek eklemi çevresi, alt ekstremite uzunluğu (umblikus ve SİAS), uyluk uzunluğu, bacak uzunluğu, ayak uzunluğu, tibia yüksekliği, medial malleol yüksekliği, diz eklemi genişliği ve ayak bilek eklemi genişliği değerlerinin HSP'li çocukların sağlam taraf değerlerine göre anlamlı derecede düşük olması ise bu çocukların plejik taraf alt ekstremitesinin ileri bir gelişim geriliği içinde olduğunu göstermektedir. Stevenson ve ark.⁹ yaş ortalaması 8 olan HSP'li çocuklarda diz genişliği, tibia uzunluğu, diz yüksekliği, ayak uzunluğu ve bacak çevresi ölçümlerini hem plejik tarafta hem de sağlam tarafta yapmış ve bütün çevre, uzunluk ve genişlik ölçümlerinde plejik tarafın sağlam tarafa göre daha düşük değerlere sahip olduğunu tespit etmiştir. Zonta ve ark.²⁶ total alt ekstremite uzunluğu, ayak uzunluğu, uyluk çevresi ve bacak çevresinin HSP'li çocukların etkilenmiş taraflarında etkilenmemiş tarafları ile karşılaştırıldığında daha düşük değere sahip olduğunu bildirmişlerdir. HSP'li çocukların etkilenmiş taraflarının gecikmiş iskelet gelişimi ve kas gelişim geriliği gösterdiği daha önce yapılan çalışmalarda da rapor edilmiştir²⁷. Roberts ve ark.²⁸ 19 HSP'li çocuğun iskelet gelişimini değerlendirmişler ve etkilenmiş tarafın iskelet yaşının etkilenmemiş tarafın iskelet yaşına göre daha az olduğunu bulmuşlardır. Atay²⁹ SP'li çocukların uyluk çevresi ve alt ekstremite uzunluğu değerlerinin normal çocuklara göre daha düşük değere sahip olduğunu, bacak çevresi ve diz çap ölçümlerinde ise anlamlı farklılık olmadığını bildirmiştir.

Sonuç olarak; HSP'li çocuklarda spastisitenin etkisiyle fonksiyonların ve yürümenin yaşıtlarına oranla geç kalması sonucu alt ekstremite kas ve kemik gelişimi geri kalmaktadır. HSP'li çocuklarda yürümenin sağlanması için çalışmamızda elde ettiğimiz veriler ışığında plejik tarafın rehabilitasyonunun yanında sağlam tarafa da egzersizlerin uygulanması bu süreci kısaltabilir. Ayrıca verilerimizin HSP'li çocukların yaşam kalitesini yükseltmek, fiziksel gelişimlerini arttırmak, yürüme fonksiyonlarını arttırarak sosyal hayata daha aktif katılmalarını sağlamak için HSP'li çocukların ortezlenmesinde, cerrahi girişimlere karar verilmesinde ve rehabilitasyon planının yapılmasında önemli katkı sağlayacağı düşüncesindeyiz.

1) Sade A, Otman AS. Serebral paralizi'de değerlendirme ve tedavi yöntemleri. 2. Baskı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Yüksekokulu Yayınları, 1997: 1-18.

2) Dormans J, Susman M, Özaras N, Yalçın S. Serebral palsi tedavi ve rehabilitasyon. 1. Baskı, İstanbul: Mas Matbaacılık, 2000: 13-93.

3) Krageloh-Mann I, Hagberg G, Meisner C, et al. Bilateral spastic cerebral palsy-a comparative study between south-west Germany and western Sweden. I: Clinical patterns and disabilities. Dev Med Child Neurol 1993; 35: 1037-47.

4) Özel S. Serebral palsi. In: Beyazova M, Gökçe Kutsal Y, eds. Fiziksel tıp ve reahabilitayon Cilt-2. 2. baskı. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri, 2011: 2681-724.

5) Khaw CW, Tidemann AJ, Stern LM. Study of hemiplegic cerebral palsy with a review of the literature. J Paediatr Child Health 1994; 30: 224-9.

6) Kurt A. Telencephalon. In: Gövsa Gökmen F (Editör). Sistematik anatomi. 1. Baskı, İzmir: İzmir Güven Kitabevi, 2003: 725-44.

7) İrdesel J. Serebral palsi rehabilitasyonu. In: Özcan O, Arpacıoğlu O, Turan B (Editörler). Nörorehabilitasyon. 1. Baskı, Bursa: Motif Matbaa, 2000: 137-58.

8) Vargha-Khadem F, Isaacs E, van der Werf S, Robb S, Wilson J. Development of ıntelligence and memory in children with hemiplegic cerebral palsy. The deleterious consequences of early seizures. Brain 1992; 115: 315-29.

9) Stevenson RD, Roberts CD, Vogtle L. The effects of non-nutritional factors on growth in cerebral palsy. Dev Med Child Neurol 1995; 37: 124-30.

10) Strecker TR, Stephens TD. Peripheral nerves do not play a trophic role in limb skeletal morphogenesis. Teratology 1983; 27: 159-67.

11) McDaid PJ, Kozin SH, Thoder JJ, Porter ST. Upper extremity limb-length discrepancy in brachial plexus palsy. J Pediatr Orthop 2002; 22: 364-6.

12) Flett PJ. Rehabilitation of spasticity and related problems in childhood cerebral palsy. J Pediatr Child Health 2003; 39: 6-14.

13) Van Heest AE, House J, Putnam M. Sensibility deficiencies in the hands of children with spastic hemiplegia. J Hand Surg Am 1993; 18: 278-81.

14) Özer K. Antropometri: sporda morfolojik planlama. 1. Baskı, İstanbul: Kazancı Matbaacılık, 1993: 39-65.

15) Pala K, Aytekin N, Akış N, Aytekin H, Aksu H, Avcı K. Gemlik bölgesinde 6-12 yaş çocukların ortalama ağırlık ve or-talama boylarının karşılaştırılması (1983-2001). Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2002; 28: 89-93.

16) Yorulmaz F, Taşkınalp O, Turut M, Kutoğlu T. 1445 erişkin Türk insanında bazı vücut indeksleri. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 1995; 12: 57-9.

17) Otman AS, Demirel H, Sade A. Tedavi hareketlerinde temel değerlendirme prensipleri. 1. Baskı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Yüksekokulu Yayın-ları, 1995: 49-57.

18) Cankur NŞ, Gülesen Ö, İkiz İ, ve ark. Gemlik ilçesi ilkokul öğrencilerinde antropometrik ölçümlerle büyüme ve gelişmenin değerlendirilmesi: uyluk ve bacak uzunluklarının incelenmesi. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 1993; 2: 159-63.

19) Yorulmaz F, Turut M, Taşkınalp O, Aktaş N, Kutoğlu T. Yetişkin 1038 Türk insanında bazı ayak ölçüleri ve ayak parmak formülü. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 1995; 12: 61-3.

20) Carpenter DL, Batley RJ, Johnson EW. Developmental evaluation of infants and children. Phys Med Rehab Clin North Am 1996; 7: 361-82.

21) Başaran A, Aydoğ E, Çevikol Demirel A, Karabulut Kİ, Çakcı A. Ambule spastik serebral palside rehabilitasyonun fonksiyonel sonuçları. Türk Fiz Tıp Rehab Derg 2006; 52: 6-10.

22) Dinçer Ü, Çakar E, Kıralp MZ, Dursun H. Diplejik serebral palsili hastalarda botulinum toksin uygulaması sonrasında fizyoterapi ve alt ekstremite ortezinin etkinliğinin karşılaştırılması. Türk Fiz Tıp Rehab Derg 2008; 54: 41-5.

23) Özer MK, Özer DS. Çocuklarda motor gelişim. 6. baskı. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2012: 76-7.

24) Demir SO, Oktay F, Uysal H, Seluk B. Upper extremity shortness in children with hemiplegic cerebral palsy. J Pediatr Orthop 2006; 26: 764-8.

25) Prado-Leon LR, Avila-Chaurand R, Gonzalez-Munoz EL. Anthropometric study of Mexican primary school children. Appl Ergon 2001; 32: 339-45.

26) Zonta MB, Agert F, Muzzolon SRB, et al. Growth and anthro-pometry in hemiplegic cerebral palsy patients. Rev Paul Pediatr 2009; 27: 416-23.

27) Uvebrant P. Hemiplegic cerebral palsy. Aetiology and outcome. Acta Paediatr Scand Suppl 1988; 345: 1-100.

28) Roberts CD, Vogtle L, Stevenson RD. Effect of hemiplegia on skeletal maturation. J Pediatr 1994; 125: 824-8.

29) Atay Y. Serebral paralizi'li çocuklarda farklı klinik tiplerde antropometrik özelliklerin değerlendirilmesi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2006.