Gereç ve Yöntem: Kesitsel bir çalışmadır. Veriler Ağustos-Eylül 2022 tarihleri arasında Eğitim Aile Sağlığı Merkezleri’ne başvuran 18-65 yaş arası bireylere yüz yüze görüşme yapılarak anket ile toplandı. Ankette sosyodemografik bilgi formu ve Kardiyovasküler Hastalıklar Risk Faktörleri Bilgi Düzeyi (KARRİF-BD) Ölçeği kullanıldı.

Bulgular: Çalışmaya toplam 366 kişi katıldı. Yaş ortalaması 41,23±13,61 yıl ve %60,4’ü kadındı. Bireylerin %38,5‘inin kronik bir hastalığı mevcuttu. Katılımcıların KARRİF-BD ölçeği puan ortalamaları 19,07±4,92 idi. KARRİF-BD ölçeği bilgi puanları sağlık çalışanı olanların (p <0,001), 45 yaş üstündeki bireylerin (p =0,002), üniversite ve üzerinde eğitim düzeyine sahip olanların (p =0,001), kronik hastalık öyküsü olanların (p =0,001), düzenli ilaç kullananların (p =0,001), egzersiz yapanların (p =0,004), tam buğday-kepek-çavdar türü ekmek tüketenlerin (p =0,023) ve günlük beş porsiyondan fazla meyve-sebze tüketenlerin (p =0,001) anlamlı olarak daha yüksekti.

Sonuç: Bu çalışmada katılımcıların kardiyovasküler hastalıklar risk faktörleri hakkındaki bilgi düzeylerinin sağlık çalışanı olma, yaş, eğitim durumu, kronik hastalık öyküsü, egzersiz durumu, tüketilen ekmek çeşidi ve günlük meyve-sebze tüketimi ile farklılık gösterdiği saptandı.

Kardiyovasküler hastalık riskini artıran en önemli faktörleri; sağlıksız beslenme, fiziksel hareketsizlik, dislipidemi, hiperglisemi, yüksek tansiyon, obezite, sigara, yaş, etnik köken, cinsiyet ve genetik/ailesel hiperkolesterolemi şeklinde sıralanabilir⁵. Kardiyovasküler hastalıklar, davranışsal risk faktörlerinin kontrol altına alınmasıyla önemli ölçüde önlenebilir. Tütün kullanımının terkedilmesinin, diyette tuz miktarının azaltılmasının, meyve ve sebze tüketiminin arttırılmasının, düzenli fiziksel aktivitenin ve alkolün zararlı kullanımından kaçınmanın kardiyovasküler hastalıklar riskini azalttığı gösterilmiştir⁶. Kardiyovasküler hastalıklar engelliliğe ayarlanmış yaşam yılının başlıca nedenlerindendir⁷. Kardiyovasküler hastalıklar riskini belirlemek, prevalansını düşürmeye ve komplikasyonları azaltmaya yönelik müdahalelerde bulunmak önemlidir. Bu bağlamda birinci basamak sağlık hizmetlerinin sorumlulukları arasında riskli bireyleri tarama, hastalarda olası komplikasyonların azaltılması amacıyla erken tanı ve tedaviye yönlendirme, hastalandıklarında tedaviye uyumlarını sağlamada yardımcı olma, sağlıklı yaşam alışkanlıkları kazandırma, risk faktörleri konusunda eğitim ve farkındalık oluşturma bulunmaktadır⁸.

Bireylerin sağlıklarının geliştirilmesi, yönlendirme yapılabilmesi ve konuyla ilgili eğitim programlarının düzenlenebilmesi için kardiyovasküler hastalıklar risk faktörleri bilgi düzeylerinin belirlenmesi gereklidir. Toplumsal davranış değişikliğini hedefleyen önleyici programların katkısı ile son zamanlarda kardiyovasküler hastalıklar kaynaklı mortalite oranlarının azalma eğiliminde olduğu bildirilmiştir⁹. Bu çalışmada, eğitim aile sağlığı merkezlerine (ASM) başvuran erişkinlerin kardiyovasküler hastalıklar risk faktörleri hakkında bilgi düzeyleri ve sağlıklı yaşam davranışlarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Etik İzin
Bu araştırma Helsinki İnsan Hakları Bildirgesi ilkelerine uygun olarak yapılmıştır. Araştırmaya başlamadan önce etik kurul onayı alındı (OMÜKAEK-2022/250). Samsun İl Sağlık Müdürlüğünden izin alınmıştır.

Veri Toplama Araçları
Literatür taranarak oluşturulan bir anket formu kullanılmıştır^3,5,8. Anket iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde katılımcıların özellikleri (19 madde), ikinci bölümde (KARRİF-BD) Ölçeği (28 madde) kullanılmıştır. Anketin başında katılımcılara çalışmanın amacı açıklandı. Anket, araştırmacı tarafından katılımcının aile hekimiyle görüşmesi tamamlandıktan sonra yüz yüze uygulanmıştır.

Katılımcıların özellikleri bölümünde; cinsiyet, yaş, eğitim durumu, kronik hastalık öyküsü, düzenli ilaç kullanımı öyküsü, sağlıklı yaşam davranışları sorgulanmıştır.

KVH risk faktörlerine ait bilgi seviyesini belirlemek amacıyla 28 maddelik Kardiyovasküler Hastalıklar Risk Faktörleri Bilgi Düzeyi (KARRİF-BD) Ölçeği kullanılmıştır¹⁰. KARRİF-BD Ölçeği “40-Item Coronary Heart Disease Knowledge Test” anketinden 4, “Heart Disease Fact Questionnaire (HDFQ)” anketinden 16 maddenin orijinal halinden Türkçe’ye çevrilerek alınması ve araştırıcılar tarafından KVH ile ilişkili risk faktörleri konusunda bilinmesi önemli olan sekiz madde^{5,8,9,10,17,18,22,26}. maddeler) daha eklenmesi ile oluşturulan 28 maddelik bir ölçektir. Ölçekte kardiyovasküler hastalıkların özellikleri, risk faktörleri ve risk davranışlarında değişimin sonucunu ile ilgili maddeler bulunmaktadır. Ölçekte yer alan maddeler katılımcılara doğru veya yanlış önermeler şekilde sunuldu ve katılımcıların bu ifadeleri “Evet”, “Hayır” veya “Bilmiyorum” şeklinde yanıtlamaları istenmiştir. Doğru yanıtlanan her madde 1 puandır ve ölçekten maksimum 28 puan alabilmektedir. Ölçek puanı arttıkça katılımcının bilgi düzeyinin yüksek olduğu sonucuna varılmakta ve kesme noktası bulunmamaktadır¹⁰. Bu çalışmada ölçeğin Kuder–Richardson-20 formülü ile hesaplanan iç tutarlılık katsayısı 0,828 olarak bulunmuştur.

İstatistiksel Analiz
Verilerin değerlendirilmesinde IBM SPSS Statistics sürüm 21 kullanıldı. Veriler sayı, yüzde, ortalama, standart sapma olarak sunulmuştur. Sürekli verilerin dağılımı Kolmogorov- Smirnov testi ile değerlendirilmiştir. Sürekli verilerin karşılaştırılmasında ikili gruplarda bağımsız örneklem t-testi, 3 ve üzeri gruplarda ANOVA kullanıldı. Post-hoc analiz olarak Sidak testi kullanılmıştır. p <0,05 istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Katılımcıların özellikleri.

Katılımcıların KARRİF-BD ölçeği puan ortalamaları 19,07±4,92 idi. 45 yaş üstündeki bireylerin yaşı daha genç olanlara göre (p =0,002), eğitim düzeyi üniversite ve üzerinde olanlarda lise ve altı olanlara göre (p =0,001) ve sağlık çalışanı olanlarda diğer mesleklere göre (p <0,001) bilgi düzeyi daha yüksekti. Katılımcıların cinsiyetine göre ölçek puanları arasında anlamlı fark yoktu (Tablo 2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Katılımcıların özelliklerine göre KARRİF-BD ölçek puanlarının karşılaştırılması.

Katılımcıların KARRİF-BD ölçeği puan ortalamaları kronik hastalık öyküsü olanlarda olmayanlara göre (p =0,001), düzenli ilaç kullananlarda kullanmayanlara göre (p =0,001), düzenli veya ara sıra egzersiz yapanlarda hiç egzersiz yapmayanlara göre (p =0,004), tam buğday-kepek-çavdar türü ekmek tüketenlerde beyaz ekmek tüketenlere göre (p =0,023), günlük beş porsiyondan çok meyve tüketenlerde beş porsiyondan az tüketen veya hiç tüketmeyenlere göre daha yüksekti (p =0,001) (Tablo 2).

Haftalık kırmızı et tüketimine göre KARRİF-BD ölçeği puan ortalamaları farklılık göstermiyordu (p =0,066).

Mevcut çalışmada yaşı ileri olanlarda yaşı genç olanlara göre KARRİF-BD puanları anlamlı olarak daha yüksekti. Bu çalışma ile benzer şekilde erişkin bireylerde yapılan bir çalışmada yaş artışıyla ölçek puanlarının da arttığı bulunmuştur¹⁵. Gündoğdu ve ark.’nın ¹⁴ çalışmasında yaşı ileri olanlarda yaşı genç olanlara göre KARRİF-BD puanları anlamlı olarak daha düşüktü¹⁴. Kırağ ve Çalışkan’ın¹² ve Arslan ve Akça’nın¹⁶ çalışmalarında yaş ile KARRİF-BD puanları arasında anlamlı fark saptanmadı. Bireylerde yaşla birlikte komorbiditelerin ve sağlık kuruluşlarına başvuruların artması nedeniyle farkındalık ve bilgi düzeyleri artmış olabilir. Bu çalışma genç katılımcılarda KVH risk faktörlerinde bilgi ve farkındalık eksiklikleri olduğunu göstermektedir. Geleceğin yaşlı nüfusunu oluşturacak bireylerde KVH’ların gelişiminin, komplikasyonlarının ve neden olacağı hastalık yükünün kontrol altına alınabilmesi için genç katılımcıların farkındalıkların ve bilgi düzeylerinin arttırılması önemlidir.

Mevcut çalışmada eğitim düzeyi yüksek olan katılımcıların KARRİF-BD puanı anlamlı olarak daha yüksekti. Al Hamarneh ve ark.’nın ²⁰ ve Chohedri ve ark.’nın²¹ yetişkin bireyler üzerinde yaptığı çalışmalarda yüksek eğitim seviyesi yüksek bilgi puanı ile ilişkiliydi. Çalışmada sağlık çalışanı olanlarda KARRİF-BD bilgi puanı anlamlı olarak yüksek bulundu. Bu sonuç diğer çalışmalar ile uyumluydu^22-24. Eğitim seviyesinin yükselmesiyle birlikte bilgi seviyesinin artması beklenen bir durumdu.

Bu çalışmada kronik hastalık ve düzenli ilaç kullanımı öyküsü olanlarda KARRİF-BD ölçek puanı anlamlı olarak yüksekti. Gündoğdu ve ark.’nın^14, Uçar ve Arslan’nın¹⁵ ve Jafary ve ark.’nın²⁵ çalışmasında benzer sonuçlar bildirilmiştir. Mevcut çalışmadaki sonuç, kronik hastalığı olan ve düzenli ilaç kullanan bireylerin sağlık kuruluşlarına daha fazla başvurması ve diğer bireylere oranla daha fazla bilgi edinmelerinin bilgi düzeyinin yüksek olmasına, hastalık farkındalığının oluşmasına ve olası risk faktörlerine karşı bilincin artmasına katkı sağlamasıyla açıklanabilir. Bu çalışmada egzersiz yapanların hiç egzersiz yapmayanlara göre KARRİF-BD ölçek puanı anlamlı derecede daha yüksekti. Balcı ve ark.’nın¹¹ ve Al Hamarneh ve ark.’nın²⁰ çalışmalarında düzenli egzersiz yapanların daha fazla bilgi puanı elde ettikleri bildirildi. Egzersiz yapma ile KARRİF-BD ölçek puanı arasında anlamlı fark olmayan çalışmalarda mevcuttu^15,22. KVH risk faktörleri bilgi düzeyi yüksek olanların farkındalıklarının yükselmesi ve bununla birlikte düzenli egzersiz yapmaları beklenen bir sonuçtu. Fakat bu çalışmadaki katılımcıların yaklaşık beşte biri düzenli egzersiz yaptıklarını ifade etmişlerdir ve bu oran çok düşüktür. Katılımcıların düzenli egzersizin kalp sağlığına olan faydaları hakkında bilgilendirilmeye ve egzersize teşvik edilmeye ihtiyaç olduğu görülmektedir.

Mevcut çalışmada en sık kullanılan ekmek türü tam buğday-kepek-çavdar türü olan katılımcıların KAR-RİF-BD ölçek puanları en sık kullanılan ekmek türü beyaz ekmek olan katılımcılardan anlamlı olarak yüksekti. Hiç ekmek tüketmeyen katılımcılar bilgi puanları en yüksek grup olmasına rağmen tüketilen ekmek çeşidi ile ekmek tüketmemek arasında bilgi puanları açısından anlamlı bir fark yoktu. Uysal ve ark.’nın²³ çalışmasında kepekli tahılların tüketiminin arttıkça KARRİF-BD ölçek puanının anlamlı olarak yükseldiği bildirildi. Beyaz ekmek dışındaki tahıllı ekmekleri tüketen bireylerin genel sağlıkları üzerine olumlu yaşam davranışı geliştirmeleri ve hastalıklardan korunma farkındalıkları daha iyi olabileceğinden bilgi düzeylerinin yüksek olması beklenen bir durumdu. Ancak mevcut çalışmada katılımcıların çoğunluğu beyaz ekmek tükettiğini belirtmekteydi.

Bu çalışmada günlük meyve-sebze tüketim miktarı beş porsiyondan fazla olan katılımcıların KARRİF-BD ölçek puanları, daha az meyve-sebze tüketen veya hiç tüketmediğini belirten katılımcılardan anlamlı olarak yüksekti. Gündoğdu ve ark.’nın¹⁴ çalışmasında ise meyve-sebze tüketim sıklığı ile bilgi puanları arasında anlamlı fark yoktu. Uysal ve ark.’nın²³ çalışmasında sebze tüketim sıklığı arttıkça KARRİF-BD ölçek puanının anlamlı olarak yükseldiği bildirildi. Günlük yeterli düzeyde meyve-sebze tüketenlerin bilgi puanlarının yüksek olması beklenen bir durumdu. Ancak katılımcıların büyük çoğunluğu yeterli seviyede meyve-sebze tüketmiyordu. Bireylerin genel olarak sağlıklarının iyileştirilmesi ve kronik hastalık gelişiminin önlenmesi amacıyla sağlıklı, yeterli ve dengeli beslenmeye dolayısıyla yeterli ve düzenli sebze-meyve tüketimine teşvik edilmesi ve bu konularda bilinçlendirilmesi önemlidir

Bu çalışmanın bazı kısıtlılıkları vardır. Birincisi, verilerin sadece Samsun’daki eğitim aile sağlığı merkezine başvuran yetişkinlerden elde edilmesi nedeniyle sonuçlar Türkiye nüfusunun tamamını yansıtmayabilir. İkincisi veriler yüz yüze görüşme tekniği ile toplanıldığı için kişiler objektif cevap vermemiş olabilir.

Katılımcıların beslenme günlükleri ile değerlendirildiği, egzersiz türlerine göre daha detaylı fiziksel aktivite düzeyinin ele alındığı ve daha fazla sayıdaki aile sağlığı merkezinden büyük örneklemlerle, toplumun kardiyovasküler hastalıklar hakkındaki bilgi düzeyinin değerlendirildiği yeni çalışmaların yapılmasına ihtiyaç vardır. Bu çalışmaların sonuçlarına göre saptanabilecek eksik yönlerin vurgulandığı toplumu bilinçlendirme eğitimlerinin planlanması uygun olacaktır.

1) Türkiye bulaşıcı olmayan hastalıklar ve risk faktörleri kohort çalışması, T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü, Ankara, 2021: 32-33.

2) Türkiye İstatistik Kurumu Sağlık İstatistikleri Ölüm ve Ölüm Nedeni İstatistikleri 2019 (Erişim Tarihi: Aralık 2022) Erişim Adresi: https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Olumve-Olum-Nedeni-Istatistikleri-2019-33710.

3) Ünal B, Horasan G, Kalaça S, Sözmen K, Ergör G. Türkiye kronik hastalıklar ve risk faktörleri sıklığı çalışması: T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu 2013: 298-313.

4) Civek S, Akman M. Dünyada ve Türkiye’de kardiyovasküler hastalıkların sıklığı ve riskin değerlendirilmesi. J Turk Fam Phy 2022; 13: 21-8.

5) Bays HE, Taub PR, Epstein E et.al. Ten things to know about ten cardiovascular disease risk factors. Am J Prev Cardiol 2021; 5: 100149.

6) Adams SH, Schaub JP, Nagata JM, Park MJ, Brindis CD, Irwin CE Jr. Young adult perspectives on COVID-19 vaccinations. J Adolesc Health 2021; 69: 511-4.

7) Türkiye Kalp ve Damar Hastalıkları Önleme ve Kontrol Programı (2021-2026). Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü 2021: 5-8.

8) Dağıstan A, Gözüm S. Birinci basamak sağlık hizmetlerinde kardiyovasküler hastalık riskinin belirlenmesi ve yönetimi. TAF Prev. Med. Bull 2016; 15: 575-82.

9) Dennison Himmelfarb CR, Hayman LL. Heads up: the forecast for cardiovascular health and disease is formidable. J Cardiovasc Nurs 2012; 27: 461-3.

10) Arıkan İ, Metintaş S, Kalyoncu C, Yıldız Z. Kardiyovasküler hastalıklar risk faktörleri bilgi düzeyi (KARRİF-BD) ölçeğinin geçerlik ve güvenirliği. Arch Turk Soc Cardiol 2009; 37: 35-40.

11) Balcı AS, Kolaç N, Şahinkaya D, Yılmaz E, Nirgiz C. Ofis çalışanlarında kardiyovasküler hastalık riski ve bilgi düzeyi. Turk J Card Nur 2018; 9: 1-6.

12) Kırağ N, Çalışkan G. Aile sağlığı merkezine başvuru yapan hastaların kardiyovasküler hastalık bilgi düzeyi ve depresyon düzeyi ile ilişkili faktörler. Med Sci 2020; 15: 1-11.

13) Karatay G, Yeşiltepe A, Aktaş H. 40 yaş üstü bireylerin kardiyovasküler hastalıklar risk faktörleri bilgi düzeyleri ve bazı değişkenlerle ilişkisi. Acta Med Nicomedia 2021; 4: 49-55.

14) Gündoğdu NA, Gündüz ES, Mert ZT. Kardiyovasküler hastalık risk faktörlerini ne kadar biliyoruz? Hastane Öncesi Dergisi 2021; 6: 99-116.

15) Uçar A, Arslan S. The cardiovascular disease risk factors knowledge level of the adults living in a family health center region. Turk J Card Nur 2017; 8: 121-30.

16) Arslan DE, Akça Kılıç N. Akademik personelin kardiyovasküler risk farkındalıkları. Kocaeli Med J 2020; 9: 31-8.

17) Kes D, Sanlıturk D, Polat U. University students' knowledge levels about cardiovascular risk factors and assessment of their health behaviours in Turkey. Int J Car Sci 2018; 11: 1269-81.

18) Örs SH, Tümer A. Yetişkin kadınların kardiyovasküler hastalıklara ilişkin risk faktörleri bilgi düzeyi ile sağlıklı yaşam biçimi davranışları arasındaki ilişkinin incelenmesi. Sağlık Bilimleri Üniversitesi Hemşirelik Dergisi 2020; 2: 81-8.

19) Tan M, Dayapoğlu N, Şahin Akgün Z, Cürcani M, Polat H. Kırsal kesimde yaşayan kadınlarda kardiyovasküler hastalıklar risk faktörleri bilgi düzeyinin belirlenmesi. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 2013; 2: 331-4.

20) Al Hamarneh YN, Crealey GE, McElnay JC. Coronary heart disease: health knowledge and behaviour. Int J Clin Pharm 2011; 33: 111-23.

21) Chohedri AH, Masjedi M, Eghbal MH. Cardiovascular health knowledge of patient attendants in southern of Iran, Shiraz. Professional Med J 2012; 19: 604-10.

22) Yılmaz M, Boylu M. Masa başı çalışanlarda kardiyovasküler hastalık risk faktörleri bilgi düzeyleri ve davranış durumları. Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma 2016; 13: 27-34.

23) Uysal H, Enç N, Cenal Y, Karaman A, Topuz C. Awareness about preventable cardiovascular risk factors of students attending Faculties of Nursing and Literature. Anadolu Kardiyol Derg 2013; 13: 728-31.

24) Oğuz S, Erguvan B, Ünal G, Bayrak B, Çamcı G. Üniversite öğrencilerinde kardiyovasküler hastalıklar risk faktörleri bilgi düzeyinin belirlenmesi. MN Kardiyoloji 2019; 26: 184-91.

25) Jafary FH, Aslam F, Mahmud H et al. Cardiovascular health knowledge and behavior in patient attendants at four tertiary care hospitals in Pakistan--a cause for concern. BMC Public Health 2005; 5: 124.