Gereç ve Yöntem: Retrospektif gözlemsel bir tasarıma sahip olan bu çalışmaya, Karadeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi romatoloji polikliniğine başvuran, Assesment of Spondyloarthritis International Society (ASAS) Spondiloartrit (SpA) ve ACR/EULAR Romatoid Artrit Klasifikasyon Kriterlerini karşılayan RA hastaları ile non-inflamatuar romatolojik hastalar (nİRH) dahil edilmiştir. Etik kurul onayı alındıktan sonra çalışmaya dahil edilen hastaların demografik özellikleri, pandemi öncesi ve sonrası hastalık aktiviteleri ağrı, yorgunluk, hasta ve doktor global değerlendirme skorları kaydedilmiştir.

Bulgular: Çalışmaya dahil edilen SpA (n:75, 44.4±12.4 y) hastalarında pandemi sonrasında ağrı, global hasta değerlendirmesi ve hastalık aktivitesinde belirgin bir artış saptanmıştır. RA hastalarında (n:30, 48±12.7 y) ise pandemi öncesi ve sonrası karşılaştırmalarında hastalık aktivitesinde belirgin bir değişiklik gözlemlenmemiştir. nİRH (n:83, 44.7±15.3 y) grubunda ise ağrı ve yorgunluk skorlarında pandemi sonrasında artış gözlenmiştir.

Sonuç: Elde edilen bulgular, SpA hastalarında pandemi sonrasında artan hastalık aktivitesini vurgularken, RA hastalarında belirgin bir değişiklik olmadığını ortaya koymaktadır. nİRH arasında ise pandemi sonrasında ağrı ve yorgunluk skorlarında artış gözlenmiştir. Bu sonuçlar, romatolojik hastalıkların yönetiminde pandeminin yarattığı zorlukları anlamak ve gelecekteki sağlık hizmeti planlamalarına etkili müdahaleler geliştirmek açısından önemli bir katkı sağlamaktadır.

Spondiloartrit (SpA) ve romatoid artrit (RA), sık görülen inflamatuar romatizmal hastalıklar arasında önemli bir yer tutmaktadır. SpA, ortak genetik klinik özellikleri taşıyan bir grup inflamatuar romatizmal hastalıktır. Bu hastalığın temel belirtileri arasında ağrı, tutukluluk, yorgunluk ve spinal hareketlerde kısıtlılık bulunmaktadır². Romatoid artrit ise progresif eklem tutulumu ile karakterize otoimmun inflamatuar bir romatizmal hastalıktır. Ancak literatürde, özellikle SpA ve RA takipli hastalarda COVID-19 enfeksiyonu ile hastalık aktivitesi üzerine yapılan çalışmaların sayısı sınırlıdır. COVID-19 Global Rheumatology Alliance tarafından rapor edilen kayıtlardan elde edilen veriler, otoimmün inflamatuar romatizmal hastalıklarda hastalık aktivitesi ile hastaneye yatış arasında bir ilişki olmadığını gösterdi³. Ayrıca, İsviçre Klinik Kalite Yönetimi kohortundan elde edilen sonuçlar, COVID-19 enfeksiyonu sonrasında aksiyal SpA, RA ve PsA hastalarında hastalık aktivitesinde bir artış olmadığını rapor etti⁴.

COVID-19 pandemi sürecinde romatolojik hastalıklarla ilişkilendirilen risk faktörleri ve tedavi yaklaşımlarındaki adapte edilmiş stratejiler üzerine bir dizi çalışma ve rehber yayınlanmıştır ^5,6. Ancak romatizmal hastalıklar ile COVID-19 enfeksiyon riski arasındaki ilişki ve COVID-19 enfeksiyonun hastalık aktivitesini tetikleyip tetiklemediği ile ilgili cevaplanması gereken birçok soru mevcuttur. COVID-19 pandemisi öncesi ve pandemi döneminde inflamatuar romatolojik hastalıkların hastalık aktivitelerindeki potansiyel değişiklikleri anlamak, bu hastalıklarla mücadelede yeni stratejiler geliştirmek ve klinik uygulamalara rehberlik etmek açısından önemlidir. Bu çalışma inflamatuar romatizmal hastalıklar (SpA ve RA) ile non-inflamatuar romatizmal hastalıklar (nİRH) gruplarındaki hastalarda, COVID-19 pandemisi öncesi ve sonrasındaki ağrı, yorgunluk ve hastalık aktivitesindeki değişiklikleri değerlendirerek, pandeminin hastalıklar üzerindeki potansiyel etkilerini anlamayı ve gelecekteki sağlık hizmeti planlamalarına katkıda bulunma amacını taşımaktadır.

Gönüllülerin araştırmaya dahil edilme kriterleri:
18 yaşından büyük olmak, SpA ve RA hastalık tanısı ile takip edilmekte olmak, non-inflamatuar hasta grubu için ise FTR polikliniğine başvuran mekanik veya dejeneratif bir hastalığa sahip olmak ve yazılı bilgilendirilmiş onam formunu imzalamış olmak.

Gönüllülerin araştırmaya dahil edilmeme kriterleri:
Malignite tanısı almış olmak, sistemik enfeksiyon kaynaklı hastalığa sahip olmak, gebe veya laktasyon döneminde olmak.

Bu kriterlere uygun hastalar, Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Bilimsel Araştırma Etik Kurulu'ndan 2020/200 protokol numarası ile etik kurul onayı alındıktan sonra çalışmaya dahil edilmiştir. Çalışmanın tüm süreci boyunca etik kurallara uygunluk prensipleri göz önünde bulundurulmuştur.

Hastaların İzlemi ve Değerlendirilmesi
Hasta gruplarının poliklinik/klinik izlem parametreleri ve demografik özellikleri kaydedildi. SpA ve RA hastalarının pandemi öncesi ve pandemi sonrası hastalık aktiviteleri, görsel analog skala (VAS) ile ölçülen ağrı ve yorgunluk sonuçları belirlendi. AS hastalarında hastalık aktivitesini değerlendirmek için Bath Ankilozan Spondilit Hastalık Aktivite İndeksi (BASDAI)^9, hasta global değerlendirmesi (HaGD), doktor global değerlendirmesi (DrGD), ve akut faz yanıtı (eritrosit sedimentasyon hızı, C-reaktif protein) kullanıldı. RA hastalarında ise hastalık aktivitesi için DAS-28,^10, hassas eklem sayısı, şiş eklem sayısı, akut faz yanıtı, HaGD, DrGD değerleri göz önünde bulunduruldu. nİRH grubunda ise pandemi öncesi ve sonrası VAS-ağrı, HaGD, DrGD ve VAS-yorgunluk sonuçları rapor edildi.

İstatistiksel Analiz
Bu çalışmada istatistiksel analizler, Statistical Package for Social Sciences (SPSS v23, IBM, Armonk, NY) yazılımı kullanılarak yapılmıştır. Değişkenlerin normallik dağılımını analiz etmek için Shapiro-Wilk testi uygulanmıştır. Kategorik değişkenlerin oranları ile sürekli değişkenlerin ortalama, standart sapma (SS) değerlerini hesaplamak için tanımlayıcı istatistikler kullanılmıştır. Grupların karşılaştırılmasında sürekli değişkenlerin ortalama için Student's t-testi, oranların karşılaştırılmasında Ki-kare veya Fisher'ın kesin testi kullanılmıştır. Gruplar içindeki tekrarlayan ölçümler arasındaki farklar için eşleştirilmiş örneklem T testi uygulanmıştır. İstatistiksel anlamlılık düzeyi olarak p < 0.05 kabul edilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: İnflamatuar Romatizmal Hastalıklar ve Non-İnflamatuar Romatizmal Hastalıklar grupları arasındaki demografik ve klinik özellikler

Pandemi öncesi ve sonrası dönemde hastalık aktivitesiyle ilgili veriler Tablo 2’de belirtilmiştir. SpA grubunda VAS-Ağrı skoru pandemi öncesi ortalama değeri 3.5±2.78, son ziyarette ise 4.28±2.7 olarak saptanmıştır (p=0.060). HaGD pandemi öncesi ortalama değeri 3.5±2.59, son ziyarette ise 4.28±2.76 olarak belirlenmiştir ve artış istatistiksel olarak anlamlıdır (p=0.040) fakat bu istatistiksel anlamlı artış DrGD’de saptanmamıştır. Pandemi öncesi ile karşılaştırıldığında son vizitte ortalama ESR(15.09±13.33, 18.83±15.51, sırasıyla) ve ortalama-BASDAI skorunda (2.48±1.93, 3.41±2.13, sırasıyla) istatistiksel olarak anlamlı bir artış saptanmıştır (p=0.027, 0.003 sırasıyla).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Spondiloartrit, Romatoid Artrit ve non-İnflamatuar Romatizmal Hastalık Gruplarında Pandemi Öncesi ve Sonrası Arasındaki Değişiklikler

RA grubunda ise pandemi öncesi ve son vizit karşılaştırmasında sayısal farklılıklar saptanmış olmasına karşın bu değerler istatistiksel olarak anlamlı değildir (p>0.05). VAS-Ağrı skoru pandemi öncesi ortalama değeri 3.66±2.45, son ziyarette ise 4.52±2,96 olarak belirlenmiştir. RA’da hastalık aktivitesini değerlendiren DAS28 skoru pandemi öncesi 2.58±1.33 iken son vizitte 2.91±1.72 olarak saptanmıştır (p=0.275).

nIRH grubunda ise VAS-ağrı, PtGA, PhGA ve VAS-yorgunluk değerleri pandemi öncesi ile karşılaştırıldı-ğında son vizitte istatistiksel olarak anlamlı bir artış saptanmıştır (p<0.001). Pandemi öncesi ortalama VAS-Ağrı skoru 3.95±2.62, son ziyarette ise 5.11±2.09 olarak saptanmıştır (p<0.001). Pandemi öncesi ortalama HaGD ve DrGD skorları sırasıyla 3.96±2.57 ve 3.47±2.28, son ziyarette ise 5.1± 2.0 ve 4.49±1.88 olarak saptanmıştır (p<0.001).

2020 yılında Ciurea A ve ark.⁴ COVID-19 pandemisi sırasında uygulanan virüs kontrol önlemleri nedeniyle romatoloji hizmetlerine erişimde yaşanan kısıtlamaların inflamatuar romatizmal hastalıklar üzerindeki etkisini araştırdı. İsviçre Klinik Kalite Yönetimi kohortundan 666 aksiyal SpA, RA ve PsA hastasını içeren bu çalışma, Ocak-Haziran 2020 tarihleri arasında gerçekleştirildi. Hastalık aktivitesi, relaps ve diğer klinik parametreler, yüz yüze ziyaretler ve/veya bir akıllı telefon uygulaması aracılığıyla değerlendirilen hasta bildirimiyle incelendi. Üç dönem (COVID-19 öncesi, sırasında ve sonrasında), her biri 2 ay süren, karşılaştırıldı. Pandemi sırasında ilaç uyumsuzluğu yaşayan hastalardaki hafif artış, özellikle aksiyal SpA grubunda istatistiksel olarak anlamlı bir düzeye ulaştı. Ancak, hastalık alevlenmesi yaşayan hastalardaki oranlar stabil seyretti ve aksiyal SpA, RA ve PsA hastalarında hastalık aktivitesinde belirgin bir artış gözlenmedi. SpA hastalarının dahil edildiği ReumaCoV-Brezilya kayıt kütüğünün kesitsel analizinde de COVID-19 sonrası hastalık aktivite değerlerinde anlamlı değişiklik tespit edilmedi¹⁵. Bizim klinik çalışmamız da literatürün aksine, SpA hastalarında pandemi öncesine göre pandemi sonrasında özellikle ağrı, global hasta değerlendirmesi ve hastalık aktivitesi parametrelerinde belirgin bir artış olduğunu göstermektedir. Pandemi sonrası hastalık aktivitesindeki artışın nedenleri ve klinik önemi konusunda derinlemesine daha fazla analiz yapılması, tedavi stratejilerinin ve hastalık yönetiminin daha iyi anlaşılması için önemlidir.

Romatoid artritli hastaların genel popülasyonla karşılaştırıldığı gözlemsel çalışmaların çoğunda, COVID-19 ilişkili ağır enfeksiyon geçirme riskinin daha yüksek olduğu bildirilmiştir^16,17. RA'lı hastalarda COVID-19 aşılaması öncesi ve sonrasında hastalık aktivitesi değerlendirildiğinde remisyon veya düşük hastalık aktivitesine sahip hastalarda COVID-19 aşılarının hastalık aktivitesi üzerinde anlamlı bir etki veya nüks riski oluşturmadığı gözlenmiştir ¹⁸. Pandemi döneminde RA’lı hastaların sağlık hizmetlerine erişimindeki zorluklar, ilaç teminindeki sıkıntılar, kaygı ve sosyal izolasyon gibi faktörlerle karşılaştıkları bildirilmiştir^19,20 . Ancak, bu sürecin hastalık aktivitesi üzerine etkisini açıklayıcı verilerin yetersiz olduğu unutulmamalıdır. COVID-19 öncesi, sırasında ve sonrasında hastalık aktivitesinin değerlendirildiği bir çalışmada hastalık aktivitesinde değişiklik olmadığı rapor edilmiştir¹⁵. Benzer şekilde, bizim çalışmamıza dahil edilen RA'lı hastalarda pandemi öncesi ve sonrası karşılaştırmasında hastalık aktivite ölçekleri yanı sıra ağrı ve yorgunluk skorlarında da anlamlı bir fark saptanmamıştır. Buna karşın n-İRH grubunda takip edilen hastaların ağrı, yorgunluk skorlarında artış saptanmıştır.

Çalışmamızın bazı limitasyonları bulunmaktadır. Bu çalışma retrospektif gözlemsel bir tasarıma sahiptir ve bu nedenle sonuçların doğrulanabilmesi için daha geniş bir hasta grubunu içeren, prospektif bir izleme dayalı çalışmaların yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca, çalışmada belirtilen etkilerin bir kısmı, sağlık hizmetlerine erişimdeki kısıtlamalara bağlanmıştır. Ancak, bu kısıtlamaların spesifik nedenleri ve lokal faktörler daha detaylı bir şekilde ele alınmamıştır.

Sonuç olarak, bu çalışma, Türkiye'deki non-inflamatuar ve inflamatuar romatizmal hastalıklardan SpA ve RA'da pandemi öncesi ve sonrası döneminde hastalık aktivitesi, ağrı ve yorgunluk gibi belirli klinik ölçütlerdeki değişiklikleri göstermektedir. SpA hastalarında pandemi sonrası akut faz yanıtı ve hastalık aktivite ölçeklerinde artış gözlenirken, RA'lı hastalarda belirgin değişiklik saptanmamıştır. Ayrıca, non-inflamatuar gruptaki hastalarda ağrı, yorgunluk skorlarında artış olduğu gözlenmiştir. Bu bulgular, romatolojik hastalıkların yönetiminde pandeminin yarattığı zorlukları anlamak ve gelecekteki salgın durumlarında daha etkili müdahaleler geliştirmek açısından önemlidir.

1) Marinkov A, Dimova R, Karalilova R, et al. The COVID-19 pandemic's impact on rheumatic disease patients' satisfaction with access to medical services. Rheumatol Int 2023.

2) Chaudhary H, Lopez-Medina C, Khan MA, Dougados M, Magrey M. Clinical profile and treatment utilisation based on HLA-B*27 status in axial spondyloarthritis: results from ASAS-PerSpA study. RMD Open 2023; 9.

3) Gianfrancesco M, Hyrich KL, Al-Adely S, et al. Characteristics associated with hospitalisation for COVID-19 in people with rheumatic disease: data from the COVID-19 Global Rheumatology Alliance physician-reported registry. Ann Rheum Dis 2020; 79: 859-66.

4) Ciurea A, Papagiannoulis E, Burki K, et al. Impact of the COVID-19 pandemic on the disease course of patients with inflammatory rheumatic diseases: results from the Swiss Clinical Quality Management cohort. Ann Rheum Dis 2021; 80: 238-41.

5) Misra DP, Agarwal V, Gasparyan AY, Zimba O. Rheumatologists' perspective on coronavirus disease 19 (COVID-19) and potential therapeutic targets. Clin Rheumatol 2020; 39: 2055-62.

6) Landewe RB, Machado PM, Kroon F, et al. EULAR provisional recommendations for the management of rheumatic and musculoskeletal diseases in the context of SARS-CoV-2. Ann Rheum Dis 2020; 79: 851-8.

7) Rudwaleit M, Landewe R, van der Heijde D, et al. The development of Assessment of SpondyloArthritis international Society classification criteria for axial spondyloarthritis (part I): classification of paper patients by expert opinion including uncertainty appraisal. Ann Rheum Dis 2009; 68: 770-6.

8) Kay J, Upchurch KS. ACR/EULAR 2010 rheumatoid arthritis classification criteria. Rheumatology (Oxford) 2012; 51: 5-9.

9) Akkoc Y, Karatepe AG, Akar S, Kirazli Y, Akkoc N. A Turkish version of the Bath Ankylosing Spondylitis Disease Activity Index: reliability and validity. Rheumatol Int 2005; 25: 280-4.

10) Prevoo ML, van 't Hof MA, Kuper HH, van Leeuwen MA, van de Putte LB, van Riel PL. Modified disease activity scores that include twenty-eight-joint counts. Development and validation in a prospective longitudinal study of patients with rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 1995; 38: 44-8.

11) Favalli EG, Ingegnoli F, De Lucia O, Cincinelli G, Cimaz R, Caporali R. COVID-19 infection and rheumatoid arthritis: Faraway, so close! Autoimmun Rev 2020; 19: 102523.

12) Jani M, Barton A, Hyrich K. Prediction of infection risk in rheumatoid arthritis patients treated with biologics: are we any closer to risk stratification? Curr Opin Rheumatol 2019; 31: 285-92.

13) Au K, Reed G, Curtis JR, et al. High disease activity is associated with an increased risk of infection in patients with rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 2011; 70: 785-91.

14) Michelena X, Borrell H, Lopez-Corbeto M, et al. Incidence of COVID-19 in a cohort of adult and paediatric patients with rheumatic diseases treated with targeted biologic and synthetic disease-modifying anti-rheumatic drugs. Semin Arthritis Rheum 2020; 50: 564-70.

15) Marques CDL, Ribeiro SLE, Albuquerque CP, et al. COVID-19 was not associated or trigger disease activity in spondylarthritis patients: ReumaCoV-Brasil cross-sectional data. Adv Rheumatol 2022; 62: 45.

16) Bournia VK, Fragoulis GE, Mitrou P, et al. Outcomes of COVID-19 Omicron variant in patients with rheumatoid arthritis: a nationwide Greek cohort study. Rheumatology (Oxford) 2023.

17) Zaccardelli A, Wallace ZS, Sparks JA. Acute and postacute COVID-19 outcomes for patients with rheumatoid arthritis: lessons learned and emerging directions 3 years into the pandemic. Curr Opin Rheumatol 2023; 35: 175-84.

18) Geng Y, Fan Y, Wang Y, et al. Flare and change in disease activity among patients with stable rheumatoid arthritis following coronavirus disease 2019 vaccination: A prospective Chinese cohort study. Chin Med J (Engl) 2023; 136: 2324-9.

19) Itaya T, Torii M, Hashimoto M, et al. Prevalence of anxiety and depression in patients with rheumatoid arthritis before and during the COVID-19 pandemic. Rheumatology (Oxford) 2021; 60: 2023-4.

20) Abualfadl E, Ismail F, Shereef RRE, et al. Impact of COVID-19 pandemic on rheumatoid arthritis from a Multi-Centre patient-reported questionnaire survey: influence of gender, rural-urban gap and north-south gradient. Rheumatol Int 2021; 41: 345-53.