Gereç ve Yöntem: Bu çalışmada bir yıllık süre içerisinde bir bölge hastanesinin AMATEM kliniğinde yatırılarak tedavi edilen hastaların sosyodemografik ve klinik verilerinin belirlenmesi, alkol/ madde kullanım bozukluğuna eşlik eden psikopatolojilerin ve önerilen tedavilerin gözden geçirilmesi amaçlanmıştır. Hastaların yatış dosyaları geriye dönük olarak taranmış, sosyodemografik ve klinik verileri Stastical Package for Social Sciences for WindowsTM 16.0 ile hazırlanan bir veritabanına kaydedilmiş ve analizlerde tanımlayıcı istatistikler kullanılmıştır.

Bulgular: Çalışmaya, tümü erkek olan 258 hasta dahil edilmiştir. Tedavi başvurularının en sık kaynak aldığı iller Elazığ (n: 77, % 29.8) ve Van'dır (n: 36, % 14.0). Hastalar arasında en sık kullanılan maddenin esrar olduğu (n=133, % 51.6) ve hastaların en sık denetimli serbestlik süreci ile tedavi başvurusunda bulundukları gözlenmiştir (n=131, % 50.8). En sık I. Eksen tanısının Anksiyete Bozuklukları (n=58, % 22.5); en sık II. Eksen tanısının ise Anti-sosyal Kişilik Bozukluğu (n=30, % 11.6) olduğu saptanmıştır.

Sonuç: Denetimli serbestlik süreci içerisinde tedavi olmak amacıyla başvuran hastalar örneklemin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Çoğu hasta ilk ve orta öğretim düzeyinde eğitim görmüştür ve alt-orta gelir düzeylerinde olduklarını bildirmiştir. Başvurular arasında esrar kullanımının yaygınlığı denetimli serbestlik sürecini yansıtabilir. Bulgularımızın ülkemizin çeşitli bölgelerindeki AMATEM'lerine yapılacak başvuruların karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi için bir katkı sağlayabileceği düşünülmüştür.

Psikiyatri kliniklerinde ya da Alkol ve Madde Kullanım Bozuklukları Tedavi Merkezlerinde yatarak/ayaktan tedavi edilen hastaların sosyodemografik ve madde kullanım özelliklerini değerlendiren çalışmalar ülkemizde madde kullanımı ile ilişkili bozuklukların zamanla yaygınlaştığını göstermektedir^3-9. Türkiye'de 1983 yılından bu yana alkol ve alkol dışı psikoaktif madde kullanımı ile ilgili başvuruların en yoğun olduğu kurum olan T.C. S.B. Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi AMATEM (Alkol ve Madde Bağımlılığı Tedavi ve Araştırma Merkezi) kliniğine madde kullanımı nedeni ile yapılan başvuru sayıları 1983 yılında 78 iken, 1996 yılında bu rakam 2917 olarak saptanmıştır. Aynı merkeze, alkol kullanımı ile ilgili bozuklukların tedavisi için başvuru sayıları değerlendirildiğinde 1985'de 1329 olan hasta sayısının 1995 yılında 4653'e yükseldiği bildirilmiştir. Bu veriler ülkemizde alkol ve madde kullanımıyla ilgili bozuklukların giderek arttığı görüşünü destekleyebilir⁹.

Alkol ve madde kullanım bozukluklarına diğer psikopatolojiler de sık olarak eşlik etmekte ve eş tanıların varlığı bozuklukların görünümü, tedavi süreci ve gidişini etkilemektedir. Tedavi sürecinde ek tanıların göz önüne alınmaması, tedavi uyumunu düşürmekte ve bozuklukların süreğenleşmesine katkıda bulunmaktadır¹⁰. Alkol ve madde kullanım bozukluklarının ve bu bozukluklara eşlik eden psikopatolojilerin geriye dönük değerlendirilmesi bu bozuklukların klinik özellikleri ve tedavileri hakkında bilgilerimizi artırabilir⁶.

Bu çalışmada bir yıllık süre içerisinde bir bölge hastanesinin AMATEM kliniğinde yatırılarak tedavi edilen hastaların sosyodemografik ve klinik verilerinin belirlenmesi, alkol/ madde kullanım bozukluğuna eşlik eden psikopatolojilerin ve önerilen tedavilerin gözden geçirilmesi amaçlanmıştır.

Şekil 1: Bölge hastanesi AMATEM'ne 2008- 2009 yılları içerisinde tedavi başvurusunda bulunan hastaların yaşamakta oldukları il merkezleri

Hastaların ortalama 30.1 yaşında (S.D. 15.0) ve evli olduğu (n: 145, % 56.2), çoğunlukla eşleri ve çocukları (n: 125, % 48.4) ile yaşamakta oldukları saptanmıştır. Hastaların çoğunlukla ilk öğretim (n: 123, % 47.7) düzeyinde eğitim gördükleri saptanmıştır. Hastaların çoğu yeşil kart güvencesinde veya adli olarak yatırılmıştır (sırasıyla n: 71, % 27.5 ve n: 108, % 41.9). AMATEM biriminde 2008- 2009 yılları arasında yatırılarak tedavi edilmiş olan hastaların sosyodemografik özellikleri Tablo 1'de özetlenmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: AMATEM Biriminde 2008- 2009 yılları arasında alkol ve madde kullanım bozuklukları tanısı ile yatırılarak tedavi edilen hastaların sosyo-demografik özellikleri

AMATEM birimine çalışmanın hedeflediği zaman aralığı içerisinde tedavi amacıyla başvuran hastalar arasından en sık kullanılan maddenin esrar olduğu (n=133, % 51.6) ve hastaların en sık denetimli serbestlik süreci ile tedavi başvurusunda bulundukları gözlenmiştir (n=131, % 50.8). Hastaların 161'i geçmişte madde kullanımını bırakmaya çalıştığını (% 64.3); bu hastaların 84'ü (% 32.6) ise geçmişte de yatarak tedavi edildiğini belirtmiştir. AMATEM biriminde 2008- 2009 yılları arasında yatırılarak tedavi edilmiş olan hastaların klinik özellikleri Tablo 2'de özetlenmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: AMATEM biriminde 2008- 2009 yılları arasında alkol ve madde kullanım bozuklukları tanısı ile yatırılarak tedavi edilen hastaların klinik özellikleri

Değerlendirilen hastaların düzenli olarak madde kullanımına ortalama 22.5 (S.D. 7.9) yaşında başladığı görülmüştür. Ortalama madde kullanım süresi 11.8 (S.D. 9.9) yıl olarak bulunmuştur. Madde kullanımına en uzun ara verilen sürenin ortalaması ise 0.7 (S.D. 1.1) aydır. Kullanılan madde miktarı; alkol için 7.7 standart içki/ gün (S.D. 8.6), esrar için 3.5 sigara/ gün (S.D. 4.1), eroin için ise 1.3 gram/ gün (S.D. 1.4) olarak belirlenmiştir. Hastaların tanıları DSM-IV-TR ölçütlerine göre değerlendirildiğinde en sık I. Eksen tanısının Anksiyete Bozuklukları (n=58, % 22.5); en sık II. Eksen tanısının ise Anti-sosyal Kişilik Bozukluğu (n=30, % 11.6) olduğu saptanmıştır (Tablo 3).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: AMATEM Biriminde 2008- 2009 yılları arasında alkol ve madde kullanım bozuklukları tanısı ile yatırılarak tedavi edilen hastalarda eşlik eden I. Ve II. Eksen tanıları

Çalışmaya alınan 258 hastanın dosyalarındaki tanılar DSM-IV-TR ölçütlerine göre değerlendirildiğinde, en sık üç tanının Kannabis Kötüye Kullanımı (n:109, % 42.2), Opioid Bağımlılığı (n: 75, % 29.1) ve Çoklu Madde Kötüye Kullanımı (n: 33, % 12.8) olduğu saptanmıştır.

Taburculukta reçete edilen ilaçlar değerlendirildiğinde 91 hastada (% 35.3) antidepresanlar, 104 hastada (% 40.3) antipsikotikler, 43 hastada (% 16.7) benzodiazepinler, 36 hastada ise (%14.0) duygu durum dengeleyiciler kullanılmıştır. Tedavide en sık kullanılan antipsikotik ketiapin iken (n: 68, % 26.4), en sık kullanılan duygu durum dengeleyici karbamazepin (n: 19, % 7.4), antidepresan ise mirtazapindir (n:51, % 19.8, Tablo 4).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: AMATEM biriminde 2008- 2009 yılları arasında alkol ve madde kullanım bozuklukları tanısı ile yatırılarak tedavi edilen hastaların taburculukları sırasında tedavi seçimleri

Ülkemizdeki diğer AMATEM'lerinde, geçmişte yürütülmüş olan araştırmaların sonuçları ile elde ettiğimiz sonuçlar karşılaştırıldığında, örneklemimizin tümüyle erkek hastalardan oluştuğu, esrar kullananlar, düşük eğitim ve sosyoekonomik düzeyden gelen hastaların daha fazla olduğu gözlenmektedir. Çakmak ve Evren BRSHH AMATEM'nde 1983- 1988 yılları arasında yürütmüş oldukları ve alkol/ madde kullanım bozuklukları nedeniyle tedavi başvurusunda bulunan 1828 hastayı değerlendirdikleri araştırmalarında olguların % 93.5'ini erkek hastaların oluşturduğunu, % 27.0'sinin lise ve yüksek okul mezunu olduklarını ve örneklemlerinde en sık kullanılan maddenin % 47.0 ile eroin olduğunu saptamışlardır⁹. Bu araştırmada Çoklu Madde Kötüye Kullanımı/ Bağımlılığı yaygınlığı % 19.0 olarak bildirilmiştir. Aynı merkezde 1998 yılında yürütülmüş olan ve 520 olgunun değerlendirildiği diğer bir araştırmada da hastaların % 29.0'unun lise ve yüksek okul mezunu olduğu, en sık kullanılan maddenin % 61.0 ile eroin olduğu ve hastaların % 23.0'ünde Çoklu Madde Kötüye Kullanımı/ Bağımlılığı olduğu bildirilmiştir⁹. Aynı merkezden elde edilen 1998- 2002, 1990 ve 1991-1995 yılları verileri de benzer olarak BRSHH AMATEM'de tedavi arayışında bulunan hastaların bizim örneklemimizin aksine, baskın olarak erkeklerden oluşsa da kadın hastaları da kapsadığını, hastaların eğitim ve sosyo-ekonomik düzeylerinin elde ettiğimiz sonuçlara göre daha yüksek olduğunu ve yine çalışmamızdan elde ettiğimiz sonuçların aksine en çok kullanılan maddenin eroin olduğunu göstermektedir¹¹. Örneklemimizin çoğu denetimli serbestlik kapsamında gönderilen hastalardan oluşmaktadır. Bu araştırmaların verileri ile elde ettiğimiz sonuçlar arasındaki fark bundan kaynaklanıyor olabilir. Çünkü ülkemizde madde bağımlılarının tedavi edilerek topluma kazandırılmaları için yeni bir yaklaşımı ortaya koyan denetimli serbestlik tedbiri uygulamaları 2005 yılı itibariyle uygulamaya girmiştir¹². Hastaların birçoğunda esrarın bağımlılık yapmadığı ve tedavisinin gerekmediği yanlış inancı nedeniyle önceki yıllarda esrar kullanımı nedeniyle tedavi başvurularının daha az olduğu, ancak 2005 yılında başlayan denetimli serbestlik tedbiri uygulamaları nedeniyle bu kişilerin hastanelere başvurularının sağlanmasıyla Kannabis Kötüye Kullanımı tanılarının artmış olduğu düşünülmektedir¹³. Veriler arasındaki bu farkın ayrıca örneklemimizin daha çok Doğu ve Güney doğu Anadolu Bölgesinden köken almasına, dolayısıyla eğitim, gelir ve sosyoekonomik düzeylerinin BRSHH'na başvuran hastalarınkine oranla daha düşük olmasına bağlı olduğu düşünülebilir. Nitekim Doğanavşargil ve arkadaşlarının araştırmasından elde edilen sonuçlar da eroin kullanımının daha çok üst sosyo-ekonomik düzeyden, eğitimli bireyler arasında yaygın olabileceği görüşünü desteklemektedir¹⁴. Diğer yandan Bulut ve arkadaşlarının Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Psikiyatri Anabilim Dalı Alkol ve Madde Kullanım Bozuklukları Birimi'ne 2001-2005 tarihleri arasında başvuran 126 hastayı değerlendirdikleri araştırmalarında en sık kullanılan maddelerin alkol (% 46.8) ve eroin (% 42.1) olduğunu bildirmeleri, madde tercihlerinin köken alınan bölgeden daha çok yaşanılan şehrin büyüklüğü, ekonomik gelişmişlik düzeyi, bireylerin gelir ve eğitim düzeyleri gibi faktörlerden etkilenebileceğini düşündürebilir¹⁵.

Buna karşılık Çoklu Madde Kötüye Kullanımı/ Bağımlılığı için saptamış olduğumuz yaygınlığın (% 26.0) genel olarak önceki verilere paralel olduğu gözlenmektedir^9,14.

Örneklemimizde ortalama yaşın 30.1 olduğu ve bu sonucun 2000 yılı içinde BRSHH AMATEM'ne başvuran hastalar için bildirilen ortalama yaşa (28.2) göre daha fazla olduğu gözlenmektedir. Dolayısıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde yaşayan ve alkol/ madde kullanım bozuklukları için tedavi başvurusunda bulunan hastaların, ülkemizin batısında aynı yakınmalarla tedavi başvurusunda bulunanlara göre daha yaşlı olabilecekleri düşünülebilir. Doğanavşargil ve arkadaşlarının Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Bağımlılık Tedavi Birimi'nde son on yılda başvuran 325 hastayı değerlendirdikleri araştırmasında hastaların yaş ortalamasının 27.6 (S.D. 10.4) olarak bildirilmesi de bu önermeyi destekleyebilir. Aynı araştırmada düzenli olarak madde kullanmaya başlama yaşı ortalamasının 18.8 olarak bildirildiği (S.D. 8.2) görülmüştür¹⁴. Örneklemimizde ise hastaların düzenli olarak madde kullanımına ortalama 22.5 yaşında (S.D. 7.9) başladığı saptanmıştır. Dolayısıyla hastalarımızın düzenli olarak madde kullanımına ülkemizin Batı bölgelerinde yaşayanlara göre daha geç başladığı düşünülebilir. Bulut ve arkadaşlarının (2006) Gaziantep ÜTF Hastanesine tedavi başvurusunda bulunan hastaların ortalama yaşını 22.4 olarak bildirmeleri ise, örneklemimizin köken aldığı şehirlerin Gaziantep'e göre daha az gelişmiş, sanayileşmiş olmasından dolayısıyla kullanılan maddelere erişimin daha zor olmasından kaynaklanabilir¹⁵.

Örneklemimizde eşlik eden anksiyete bozuklukları ve depresif bozuklukların, ASKB'nun ve self mutilatif davranışların yaygınlığı dikkat çekicidir. Alkol ve madde kullanım bozukluklarına eşlik eden psikopatolojiler tedavi süreci ve gidişi etkilemektedir. Bu nedenle klinisyenlerin tedavi sürecinde ek tanıları sorgulamaları ve tedavi seçimlerini buna göre yapmaları uygun olacaktır¹⁰. Alkol ve madde kullanım bozukluklarında ketiapinin kötüye kullanım potansiyeli hakkındaki yakın dönem veriler dikkate alındığında bu ilacın dikkatli kullanılması gerektiği söylenebilir¹⁶.

Çalışmamızın en önemli sınırlılıklarının geriye dönük olması, klinik ve sosyodemografik verilerin hastaların dosya kayıtlarından elde edilmesi ve verilerin tek bir merkeze başvuran, tümü erkek olan, çoğunun alkol ve madde kullanım bozuklukları nedeniyle tedavi sürecine denetimli serbestlik gibi adli süreçler ile yönlendirildiği hastalardan yani nispeten seçilmiş bir örneklemden elde edilmesi olduğu söylenebilir. Dolayısıyla elde edilen sonuçlar toplum içerisinde yaşamını sürdüren ve tedavi arayışında bulunmasa da alkol/ madde kullanım bozuklukları için tanı ölçütlerini karşılayan hastalara genellenemeyebilir. Alkol ve madde kullanım bozuklukları tanılarını karşılayan hastaların ülkemizde giderek artmakta olduğu ve bu hastaların tedaviye erişimini kolaylaştırmak için Sağlık Bakanlığı öncülüğünde çeşitli girişimlerin sürdürülmekte olduğu göz önüne alındığında, ülkemizdeki çeşitli AMATEM'lerine başvuran hastaların sosyodemografik ve klinik özellikleri ve tedavi seçimlerinin birbirleriyle karşılaştırılarak değerlendirilebileceği ek araştırmalara ihtiyaç duyulduğu ve araştırmamızın bu yönde bir adım oluşturabileceği söylenebilir.

1) Uluğ B. Madde kullanımı ile ilişkili bozukluklar. Güleç C, Köroğlu E(Eds). Psikiyatri Temel Kitabı. 1.Baskı, Ankara: MedioGraphics Ajans Matbaacılık Hizmetleri, 1997; 299-320.

2) Sevinçok L, Küçükardalı Y . Genç erkeklerde madde kullanımı: Sosyodemografik Özellikler ve Psikiyatrik Tanılar. Türk Psikiyatri Dergisi 2000; 11: 40-8.

3) Beyazyürek M, Alpkan L, Karamustafalıoğlu KO, Özer ÖA, Anıl MK: Uyuşturucu madde bağımlılarında sosyodemografik özellikler. Düşünen Adam 1990; 3: 59-61.

4) Beyazyürek M, Alpkan L, Eradamlar N, Karamustafal ıoğlu KO, Özer ÖA: Madde bağımlılığı ve yüksek öğretimde psikososyal faktörler. Düşünen Adam 1990; 3: 7-9.

5) Türkcan A, Çakmak D. AMATEM'e 1998 yılı içinde yatan hastaların sosyodemografik ve madde kullanım özellikleri. 35. Ulusal Psikiyatri Kongresi Özet Kitabı, 1999.

6) Mırsal H, Kalyoncu A, Pektaş Ö, Mırsal N, Beyazyürek M. Alkol bağımlılığında klinik özellikler ve sosyodemografik değişkenler. Bağımlılık Dergisi 2000; 1: 81-5.

7) Ögel K. Türkiye'de Madde Bağımlılığı. IQ Kültür Sanat Yayıncılık İstanbul, 2002; 99-139.

8) Kuloğlu M, AtmacaM. Psikiyatri polikliniğine başvuran hastalarda nikotin bağımlılığı. Kriz Dergisi 2001; 9: 33-8.

9) Çakmak D, Evren C. Alkol ve madde kullanım bozuklukları. Özgül matbaacılık 2006.

10) Evren C, Dalbudak E. Yatarak tedavi gören erkek alkol bağımlılarında dürtüsellik kişilik özelliği ile klinik değişkenlerin korelasyonu. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2009; 19: 15-23.

11) Ögel K. Sigara, Alkol ve Madde Kullanım bozuklukları: Tanı, Tedavi ve Önleme. Yeniden Yayınları İstanbul, 2010.

12) Evren C. Yasadışı madde kullananlarda denetimli serbestlik: psikiyatrik izleme süreci. Psikiyatride Güncel 2011; 1: 26-39.

13) Ögel K, Tamar D, Evren C, Çakmak D. Bir geçiş maddesi olarak esrar. Türkiye'de Psikiyatri 2000; 2: 30-5.

14) Doğanavşargil GÖ, Sertöz ÖÖ, Coşkunol H, Şen G. EÜTF Psikiyatri anabilim dalı bağımlılık tedavi biriminin hasta verilerinin on yıllık geriye dönük olarak incelenmesi: Madde kullanan hastaların sosyodemografik özellikleri. Bağımlılık Dergisi 2004; 5: 115-20.

15) Bulut M, Savaş H A, Cansel N. Gaziantep Üniversitesi alkol ve madde kullanım bozuklukları birimine başvuran hastaların sosyodemografik özellikleri. Bağımlılık Dergisi 2006; 7: 65-70.

16) Evren C, Karatepe HT, Aydın A, Dalbudak E, Çakmak D. Alkol/madde bağımlılarında ketiapinin etkisi ve kötüye kullanımı: olgu serisi ve gözden geçirme. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2009; 19: 148-54.