Gereç ve Yöntem: Prospektif kesitsel tanımlayıcı türde olan çalışmada, 12.05.2020-12.06.2020 tarihleri arasında, Ümraniye Eğitim ve Araştırma Hastanesi Aile Hekimliği Polikliniği'ne başvuran ebeveynlere, çocukluk çağı aşıları hakkında, bilgi düzeylerini sorgulayan anket yüzyüze uygulandı. G*power 3.1.0 programı hesaplanan Power Analiz effect size 0.5; %5 anlamlılık düzeyinde %95 power için gereken örneklem sayısı 224 olarak bulundu Kesitsel analiz için SPSS yazılımı kullanıldı ve p <0.05 anlamlı kabul edildi.

Bulgular: Çalışmaya 261 ebeveyn dahil edildi. Ebeveynlerin %58,1'i sağlık bakanlığı çocukluk dönemi aşılama takvimi hakkında bilgisi olduğunu, %62,4’ü de bilgiyi doktordan aldığını ifade etmiştir. Ebeveynlerin en sık bilgi sahibi olduğu aşılar sırasıyla hepatit B %58,2, kızamık %52,0, BCG %49,0 aşısıydı. Annelerin yaşları ve öğrenim seviyelerinin aşıların zamanında yaptırılma durumunu anlamlı olarak etkilediği gözlenmiştir (sırasıyla p =0,012 ve p =0,000). Babaların ise öğrenim seviyesinin aşıların zamanında yaptırılmasını etkilediği görülmüştür (p =0,006).

Sonuç: Çalışmamıza katılan ebeveynlerin çoğunluğunun aşılar ve aşı takvimi konusunda bilgi sahibi oldukları ve en önemli bilgi kaynaklarının başta hekimler olmak üzere sağlık kuruluşları olduğu görülmüştür. Katılımcılar arasında %0,8 oranında aşı reddine rastlanmış, %1,9'unun da aşı yaptırma noktasında tereddüd yaşadıkları gözlenmiştir. Sağlık kuruluşlarında, bağışıklama hakkında daha geniş bilgi verilmesinin önemli olduğu düşünülmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü tarafından çocuk sağlığının korunması için en uygun ve ucuz uygulama olarak kabul edilmiştir. ¹ Bir çocu ğu aşılamak, hastalıkları tedavi etme maliyetlerini önemli ölçüde azaltır, daha da önemlisi sağlıklı bir çocukluk sağlar. ³ Dünya Sağlık Örgütü tarafından önerilen koruyucu sağlık hizmetlerinde kullanılan aşılarla her yıl yaklaşık 3 milyon ölüm engellenm ektedir. Ancak dünya genelinde 20 milyon çocuk hala yeterince aşılanamamaktadır ^1,3. Ülkemizde 1980 yılından itibaren başlatılan yoğun aşılama programları ile engellenebilen birçok enfeksiyona bağlı morbidite ve mortalitede belirgin azalma sağlanmıştır ⁴

Kapsamı giderek genişletilen ulusal bağışıklama takvimi ile sağlıklı çocukların aşılanması düzenli ve takipli olarak devam etmektedir. Bu kapsamda Sağlık Bakanlığı tarafından tüm bebeklere ücretsiz olarak boğmaca, çocuk felci, hepatit B, kabakulak, kı zamık, kızamıkçık, difteri, hemofilus influenza tip b ( Hib)Hib), hepatit A, konjuge pnömokok, suçiçeği, tetanoz, tüberküloz aşıları sağlık kurumlarında yapılmaktadır ⁵

Tüm bunlara rağmen bazı ebeveynler yararlılığından ve güvenilirliğinden şüphe duymaktadırlar. Dünyada 1990’lı yıllarda, ülkemizde de 2010 yılından itibaren ‘aşı reddi’ kavramı ortaya çıkmıştır. Yapılan çalışmalar; sağlık çalışanları ve hekimlerin, aşı uygulanacak kişiler ve ebeveynler ile güven sağlamasının ve etkili iletişim kurmasının, aşı konusundaki tereddütleri gidermede en etkin yollardan biri olduğunu göstermektedir ⁴.

Bu çalışmamızda, Ümraniye Eğitim ve Araştırma Hastanesi Aile Hekimliği Polikliniği'ne başvuran 0 24 ay aralığında çocuğu olan ebeveynlerin bağışıklama ile ilgili bilgi d üzeyi değerlendirmesi ve ebeveynlere çocuk aşılaması konusunda farkındalık kazandırmak amaçlandı.

Ebeveynler an ket hakkında bilgilendirildi ve gönül lülerden bilgilendirilmiş onam formu alındı.

Çalışmaya katılması teklif edilen ebeveynlerde 18 yaşın üstünde olması, Türkçe bilmesi, çocuğunun 0 24 ay yaş aralığında olması, gönüllü onam vermesi kriterleri dikkate alın dı. 18 yaş altında olan, çocuğunun aşılanmaya engel bir hali olan, Türkçe bilmeyen ve gönüllü onam vermeyen ebeveynler çalışma dışı bırakıldı. Anket soruları ebeveynlere aynı doktor tarafından yüz yüze görüşme yöntemiyle soruldu ve cevaplar aynı kişi taraf ından kaydedildi. Araştırmanın bağımlı değişkenleri; ebeveynlerin bağışıklama hakkındaki bilgi düzeyi, bağımsız değişkenleri ise, ebeveynlerin yaşı, mesleği, eğitim düzeyi, ailenin gelir durumu ve çocuk sayısı olarak belirlendi.

Anket, sosyodemografik özel likleri tanımlamaya ve aşı bilgi düzeyini değerlendirmeye yönelik, 31 adet çoktan seçmeli ve açık uçlu sorulardan oluşmaktaydı.

Etik kurul izni: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Ümraniye Eğitim ve Araştırma Hastanesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu'ndan çalış manın yapılmasında etik ve bilimsel açıdan sakınca bulunmadığına dair onay alınmıştır (Tarih:12.05.2020 Sayı: B.10.1.TKH.4.34.H.GP. 01/148). Çalışma için İstanbul İl Sağlık Müdürlüğün den de ayrıca izin alınmıştır.

Verilerin istatistiksel analizi: Kolmog orov Smirnov testi ile verilerin dağılımının normal olduğu görülmüştür. Verilerin değerlendirilmesinde tanımlayıcı istatistiki testler (ortalama, minimum, maksimum, standart sapma) uygulanmıştır Analizlerimizde nitel değişkenler için yüzde değerleri verilm iştir. Niteliksel verilerin karşılaştırılmasında Pearson ki kare ve Fisher exact testi kullanılmıştır. Hesaplanan p değeri <0,05 için anlamlı kabul edilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Katılımcıların demografik özellikleri.

Ebeveynlerin %58,1'i (n =152) sağlık bakanlığı çocuk-luk dönemi aşılama takvimi hakkında bilgisi olduğunu, %41,5'i (n =108) bilgisi olmadığını söylemiştir. Aşılar hakkındaki bilgiyi katılımcıların %62,4’ü (n =237) doktordan, %10’u (n =38) TV, radyo ve gazetelerden, %16,3’ü (n =62) internetten, %7,9’u (n =30) komşularından almıştır, %3,4’ü (n =13) hiçbir bilgi edinmedim cevabını vermiştir. En fazla bildikleri aşı %58,2 (n =114) oranında hepatit B ve %52,0’ı (n =102) oranında kızamık iken, %23,7’si (n =62) hiçbir aşıyı bilmediğini ifade etmiştir.

Ebeveynlere aşılarla ilgili düşündükleri seçeneklerle sorulduğunda; aşılar bulaşıcı hastalıklardan korunmayı sağlar seçeneğini %78,4' ü (n =204), aşılar bulaşıcı hastalıkların salgınla ra dönüşmesini engeller seçeneğini %81,2'si (n =212), aşılar enfeksiyonlara yakalanmayı engeller seçeneğini %47,8’i (n =125) işaretlemiştir. Çocuğa yapılan ilk aşı hangisidir sorusuna ebeveynlerin %49'u (n =130) hepatit B, %22'si (n =55) BCG aşısı cevabını vermiştir (Tablo 2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Aşılar hakkında bilgi

Anne mesleği ve öğrenim durumu göz önünde bulundurulduğunda çocuğa yapılan ilk aşı cevapları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık gözlenmiştir. (sırasıyla p =0,004 ve p <0,001) (Tablo 3).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Anneye ilişkin özelliklere göre yapılan ilk aşının değerlendirilmesi

Ebeveynlerin %91,5’i (n =238) aşıların aile hekimliği, %38,8’i (n =101) hastane, %1,5’i (n =4) toplum sağlığı merkezinde yapılacağını ifade etmişken, %3,8’i (n =10) aşıları yapan kişinin doktor, %90’ı (n =234) hemşire olduğunu düşünmektedir. (Tablo 4).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Aşılar hakkında bilgi durumu.

Ebeveynlerin demografik özellikle rine göre aşıları zamanında yaptırma durumu değerlendirildiğinde; annelerin yaş ve öğrenim durumuna göre aşıları zamanında yaptırma cevapları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark gözlenmiştir. (sırasıyla p =0,012 ve p =0,000). Babaların ise öğrenim d urumuna göre aşıları zamanında yaptırma cevapları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunmuştur (p =0,006) (Tablo 5).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 5: Ebeveynlerin özelliklerine göre aşıları zamanında yaptırma durumunun değerlendirilmesi.

Ebeveynlerin çocuğunuzun aşılarını zamanında yaptırı yor musunuz sorusu için; %87,3 (n =227) oranında evet, %12,7 (n =33) oranında ise hayır cevabı verdiği, çocuğunuzun aşıları tam mı sorusuna ise %98,1 (n =255) oranında evet, %1,9 (n =5) oranında hayır cevabı verdiği gözlenmiştir. Daha önceki çocuğunuza aşı yaptırdınız mı sorusuna tek çocuğu olmayan 172 kişi arasında %99,2’si (n =170) evet, %0,8’i (n =2) hayır cevabını vermiştir. Yeni bir aşı geliştirilip bu aşının çocuğunuzu ağır bi r hastalıktan koruyacağı açıklansa aşıyı yaptırmak ister misiniz sorusuna ebeveynlerin %78,8'i (n =205) evet, %21,2'si (n =55) hayır demiştir. Ebeveynler in %65,7'si (171) ücretli aşılar olduğunu bildiği, %34,3'ü (n =89) ücretli aşılar olduğunu bilmediği c evabını vermiştir. Çocuğunuza ücretli aşı yaptırdınız mı sorusu için olguların %17,3’ü (n =45) evet cevabını vermiş, sadece rota aşısını %55,5’i (n =25), sadece menenjit aşısını %15,5’i (n =7), rota ve menenjit aşısını %28,8’i (n =13) çocuklarına yaptırmıştır.

Annenin meslek, öğrenim durumu ve yaşı değerlendirildiğinde ücretli aşı yaptırma oranları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık bulunmaktadır (sırasıyla p =0,070, p =0,010 ve p =0,060). Babanın mesleğine ve öğrenim d urumuna göre ücretli aşı yaptırma oranları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık bulunmaktadır (sırasıyla p =0,020 ve p <0,001). Ailenin gelir düzeyine göre ücretli aşı yaptırma oranları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bul unmaktadır (p <0,001). Gelir düzeyi 2001TL ile 4000 TL arasında (%44,4) ve 4000 TL ve üzeri (%35,6) olan ailelerin ücretli aşı yaptırma oranları, diğer gelir düzeyindeki ailelerin ücretli aşı yaptırma oranlarından anlamlı şekilde yüksektir (Tablo 6).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 6: Ebeveynlere ve aileye ilişkin özelliklere göre ücretli aşı yaptırma durumunun değerlendirilmesi.

Sağlık Bakanlığı Çocukluk Dönemi Aşılama Takvimi’ne eklenmesini istediğiniz aşı var mı sorusunu olguların %25’i (n =65) evet, %75’i (n =195) hayır şeklinde cevaplamıştır. Evet cevabını verenlerden %7,6’sı (n =5) sadece menenjit aşısının, %44,6’sı (n =29) sadece rota aşısının, %47,6’sı (n =31) rota ve menenjit aşısının eklenmesini önermişlerdir.

Ebeveynlerin en çok bildikleri üç aşı sırasıyla hepatit B, kızamık ve verem aşısı olurken %23,7’sinin hiçbir aşıyı bilmediği görülmüştür. Ülkemizde yapılan değişik çalışmalarda da benzer bulgulara ulaşılmıştır. Bunlardan İncili ve ark. ¹⁰ tarafından yapılan çalışmada kızamık aşısı en çok bilinen aşı olmuştur. 2019 yılında bir çalışmada ise sırasıyla kızamık-kızamıkçık-kabakulak (%90,4), suçiçeği (%72,8), BCG(%62,8) en çok bilinen üç aşı olarak görülmüş, hiçbir aşıyı bilmeyenlerin oranı ise %3,76 olarak bulnmuştur ⁸. Arlı ve ark. ¹¹ tarafından yapılan çalışmada en çok bilinen aşılar; kızamık %58,9, BCG %52,8, karma %47,8 olarak ifade edilmiştir. Üzüm ve ark.’nın (7) 2018 yılında 302 ebeveyn üzerinde yaptığı bir diğer çalışmada ise katılımcıların en çok bildiği aşının %54,8 oranında kızamık, hiçbir aşının ismini bilmeyenlerin oranının %30,1 olduğu gözlenmiştir.

Ebeveynler aşılarla ilgili olarak en sık %81,2 oranında bulaşıcı hastalıkların salgınlara dönüşmesini engeller cevabını vermiş, takiben de bulaşıcı hastalıklardan korunmayı sağlar ve bağışıklık sistemini güçlendirir demişlerdir. Arlı ve ark. ¹¹ tarafından yapılan çalışmada aşı yapılmama durumunda annelerin %18,3’ü çocuklarının çok çabuk hastalanacağını, %27,2’si sık sık hasta olacaklarını, %45,6’sı hastalıkları daha ağır geçireceğini ifade ederken, İncili ve ark’ın ¹⁰ çalışmasında ise annelerin %49’u çocuklarının çok çabuk hastalanacağını, %13,5’i hastalıkları daha ağır geçireceğini bildirmişlerdir. Çalışmamızın sonuçlarıyla literatür beraber değerlendirildiğinde annelerin aşı yapılmaması durumunda çocuklarının bulaşıcı hastalıklara daha sık yakalanacağı ve daha ağır geçireceği yönünde endişeler taşıdığı ve aşıların çocuk sağlığının korunması noktasında etkisi kanıtlanmış önemli araçlar olduğu kanaatinde oldukları gözlenmektedir.

Çalışmamızın ana bulgularından biri %0,8 oranında daha önceki çocuğuna aşı yaptırmay ıp aşı reddine giden ebeveynin bulunması ve %1,9'unun da aşı tereddüne sahip olmasıdır. Türkiye’de aşıyı reddi kavramı 2011’den sonra ülke gündemine girmiştir. Aynı yıl aşı reddine giden aile sayısı 183 iken 5 yıl içinde bu rakam 10,000’in üzerine çıkmışt ır. Bu hızla giderse bir sonraki 5 yılda ülke genelinde aşılanma oranlarını %80’lere inme ihtimali öngörülmektedir ⁴. Dünyada yirmi yıl önce, aşı kararsızlığı aşı reddi kavramları ortaya atılmış olup giderek artan aşı reddi vakaları, aşılama oranlarında düşüşlere neden olmuş ve aşı ile korunabilir hastalıkların sıklığında artışa yol açmıştır ¹². Dünya’da 2018 yılında görülen toplam kızamık vaka sayısı 324.277 iken, 2019 yılının ilk iki ayında içinde 74.338 kızamık vakası görülmüştür ¹³. Türkiye’de 201 6 yılında yüzde 98 olan aşılama oranı, 2017 yılında yüzde 96’ya gerilemiş, 2017 yılında 85 çocukta kızamık görülürken, 2018 yılında kızamık vaka sayısı 716’ya ulaşmıştır. Böylelikle kızamık insidansı 2016 yılında yüz bin nüfusta 0,01 iken, günümüzde yüz b inde 0,10 düzeyine yükselerek on kat artış göstermiştir. Aşı reddi vakalarının 50 bine ulaşması durumunda salgın meydana gelmesi olasılığı oldukça yüksektir ¹⁴. Sarıgül ve ark ¹⁵ tarafından 2019 yılında yapılan bir çalışmada ebeveynlerin %94’ü çocuklar ın aşılanmasını desteklerken %4’ü aşıya karşı, %2’si ise tarafsızdı, en son doğan çocuklarına ebeveynlerin %2’si aşı yaptırmazken, %6’sı aşılarını geciktirmişti. Rahman ve ark.’ın ¹⁶ çalışmasında, annelerin aşıyla korunulabılır hastalıklar hakkındaki bil gi eksikliği aşıların geciktirilmesi ya da yaptırılmamasıyla ilişkili bulunmuştur. Bu nedenle ebeveynlere öncelikle hastalık anlatılmalı sonrasında aşı ile ilgili bilgi verilmelidir. Artan aşı karşıtlığına engel olabilmek için Sağlık Bakanlığı aşı içerikle rini anlatan bir çalışma oluşturmuştur. Bu ve bunun gibi programların artırılması, özellikle sağlık çalışanları tarafından ailelerin aşılama konusunda bilgilendiril mesi, aşı ile ilgili tereddütlerinin giderilmeye çalışıl ması, iletişim kaynaklarının kulla nımının arttırılması aşı karşıtlığının önüne geçmede faydalı olabilir.

Çalışmamızda Sağlık Bakanlığı rutin aşı programı içinde olmayan ve ailenin isteği üzerine çocuğa yapılan ücretli aşılardan %65,7 ebeveyn haberdar olup, %34,3'ü haberdar olmadığı görülmü ştür. Ayrıca 3 çocuk ve üzeri olan ailelerin çocuklarına ücretli aşı yaptırma oranları ise daha düşük bulunmuştur. Literatürde benzer sonuçların rapor edildiği çalışmalar mevcut olup, bunlardan Göksügür ve Cezar'ın çalışmasında ücretli aşı olduğunu bilen o lguların oranı %70 bulunmuştur ¹⁷. Çıklar ve ark'nın ¹⁸ 2019 yılında yaptığı çalışmada olguların %39,4'ünün çocuğa yapılan ücretli aşılardan haberdar olup, %60,6'sının ise ücretli aşılardan haberi olmadığı görülmüş, eğitim durumuna ve mesleklere göre ü cretli aşı yaptırma oranları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunmuştur, çocuk sayısına göre değerlendirildiğinde ise bir fark gözlenmemiştir. İncili'nin ¹⁰ araştırma sında ise katılımcılar arasında bu hususta istatistiksel açıdan fark b ulunamamıştır.

Çalışmamızın temel kısıtlılığı çalışmaya katılan kişilerin tamamının Ümraniye Eğitim ve Araştırma Hastanesi Aile Hekimliği Polikliniği'ne başvuran bireylerden oluşmuş olmasıdır. Tek merkezli olması sebebiyle sonuçlarımız tüm toplumun durumunu yansıtmamaktadır.

1) WHO Global Immunization Data. [İnternet](Erişim Tarihi:16.05.2020) The web site: https://www.who.int/health topics/vaccines and immunization#tab=tab_1.

2) Altun Ş. 6 14 yaş arası çocuklarda aşılanma oranı ve ailelerin özel aşılarla ilgili bilgi düzeyi. Uzmanlık Tezi, İstanbul: Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma Hastanes i, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, 2018. [İnternet] (Erişim Tarihi: http://www.istanbulsaglik. gov.tr/w/tez/ pdf/aile_ he kimligi/dr_senol_altun.pdf.

3) World Health Organization. Immunization, Vaccines and Biologicals. (Online) 2007 (Cited 2007 December 18). Available from URL: http://www.who.int/immunization/en/.

4) Hayrunnisa Bekis Bozkurt. Aşı Reddine Genel Bir Bakış ve Literatürün Gözden Geçirilmesi. Kafkas J Med Sci 2018; 8: 71 6

5) Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Aşı ile Önlenebil ir Hastalıklar Daire Başkanlığı [Internet].(Erişim Tarihi: 17.05.2020) T.C. Sağlık Bakanlığı. http://docplayer. biz.tr/ 3901174 Asi ile onlenebi lir hastaliklar dairebaskanligi.

6) 6.Stefanoff P, Mamelund SE, Robinson M et al. Tracking parental attitudes on v accination across European countries: The Vaccine Safety, Attitudes, Training and Communication Project (VACSATC). Vaccine. 2010; 28: 5731 7.

7) Üzüm Ö, Eliaçık K, Hortu Örsdemir H, Karadağ Öncel E. Ebeveynlerin aşı yaklaşımlarını etkileyen faktörler: Bir eği tim araştırma hastanesine ilişkin değerlendirme. J Pediatr Inf 2019; 13: 144 9.

8) Coşkun A. Erişkinlerin bağışıklama konusundaki bilgi, tutum ve davranışları. Uzmanlık Tezi. Ankara, 2019.

9) Bal H, Börekçi G. Investigation of the adult vaccination status and ınfluencing factors in people aged 65 years and over registered in a family health center in Mersin city. İstanbul Med J 2016; 17: 121 30.

10) İncili D. Çocuk Polikliniklerimize başvuran çocukların annelerinin aşılar ile ilgili bilgi düzeyleri (tez). İstan bul: Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma Hastahanesi, 2009.

11) Arlı H. Çocuk sağlığı ve hastalıkları polikliniği'ne başvuran 0 24 ay aralığında çocuğu olan annelerin sağlık bakanlığı rutin aşı takvimi ve çocuk aşılaması hakkındaki bilgi düzeylerinin d eğerlendirilmesi. Uzmanlık Tezi. İzmir, 2018.

12) Immunization, Vaccines and Biologicals Measles [İnternet] (Erişim Tarihi: h ttps://www.who.int/immunization/monitoring_sur veillance/ burden/ vpd/surveillance_type / active/measles_ monthlydata/en/.

13) World Health Organization,Routine Immunizations for Children [Internet] (Accessed: 02.06.2020 ) https://www.who.int/ immunization/ monitoring_ surveillance / burden/ vpd/surveillance_type/ active/measles_ monthlydata/en/.

14) T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü. Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2018 Haber Bülteni, 2019.

15) Sarıgül B. Aile hekimliğine başvuran bireylerin aşı hakkındaki davranış, bilgi ve tutumlarının değerlendirilmesi Uzmanlık Tezi. Çanakkale, 2019.

16) Rahman M, Islam MA, Mahalanabıs D. Mothers' knowledge about vaccine preventable diseases and immunization coverage in a population with high rate of iliteracy. J Rop Pediatr 1995; 41: 376-8.

17) Göksügür S. Annelerin aşı bilgi düzeyleri, çocukların aşılanma durumu ve bunu etkileyen faktörler (tez). İstanbul: Haydarpaşa Numune Eğitim ve Araştırma Hastahanesi, 2006.

18) Çıklar S. Annelerin çocukluk ve erişkin dönemi aşıları hakkındaki bilgi, davranış ve tutumlarının belirlenmesi ve kendi ve çocukları için aş ı yaptırıp yaptırmama nedenlerinin değerlendirilmesi. Uzmanlık Tezi. Hatay, 2019.