Gereç ve Yöntem: Çalışmaya Fırat Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi’nde çalışan araştırma görevlileri dahil edilmiştir. Veriler araştırmacılar tarafında yüzyüze anket yöntemiyle toplanmıştır. Anket sosyo-demografik bilgiler, pandemi öncesi ve pandemi başladıktan sonra koruyucu davranışlar formu olmak üzere üç bölümden oluşmuştur. Veriler IBM SPSS 22.0 programıyla değerlendirilmiştir. p <0.05 istatistiksel anlamlılık olarak kabul edilmiştir.

Bulgular: Diş hekimliği araştırma görevlilerinin %86,1’ine (31 kişi) ulaşıldı. Yaş ortalama 30,26±4,37 idi. %64,5’i erkek, %51,6’sı bekar, %80,6’sı ise çocuk sahibi değildi. Çalışma yılı ortalama 5,74±3,59 idi. Pandemi öncesi korunma davranışı puanı 36,90±6,82 idi ve cinsiyet (p =0,261), medeni durum (p =0,403), çocuk varlığı (p =0,782) açısından anlamlı fark yoktu. Pandemi sonrası korunma davranışı puanı 48,84±4,83 idi ve cinsiyet (p =0,893), medeni durum (p =0,399) açısından anlamlı fark yoktu ancak çocuğu olmayanların pandemi sonrası korunma puanı daha yüksekti (p =0,002). Yaş ile pandemi sonrası korunma puanı negatif korelasyon gösteriyordu (p =0,028). Pandemi sonrası korunma puanı, pandemi öncesi korunma puanından anlamlı yüksekti (p <0,001).

Sonuç: Kovid-19 bulaşı açısından riskli grup olan diş hekimlerinin pandemi ile korunma davranışlarının arttığı, pandemiye yönelik yeni korunma davranışlarını uyguladıkları görülmüştür.

Bu çalışmada Kovid-19 pandemisinin Fırat Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi’nde çalışan diş hekimliği araştırma görevlilerinin korunma davranışlarına etkisini tespit etmek amaçlanmıştır.

Araştırma sonucunda elde edilen veriler IBM SPSS 22.0 programıyla değerlendirilmiştir. Verinin normal dağılım gösterip göstermediği Kolmogrov Smirnov testi ile incelenmiştir. Verinin tanımlayıcı istatistikleri, sürekli verilerde normal dağılım gösteren değişkenler için ortalama ±standart sapma olarak, normal dağılım göstermeyen değişkenler için medyan (minimum: mak-simum) olarak ve kategorik değişkenler için frekans, yüzde n (%) olarak belirtilmiştir. t testi, Man Whitney U, Wilcoxon, Kolmogrov Smirnov ve Spearman korelasyon testleri kullanılmıştır. p <0.05 istatistiksel anlamlılık olarak kabul edilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Bazı Sosyo-demografik özellikler.

Kovid-19 pandemisi öncesi korunma puanı (PÖKP) medyanı 37,00 (min:27, maks:52) idi. Pandemiden önce N95 maske, mesai arkadaşlarıyla sosyal mesafe, temas sorgulama, ateş ölçümü, acil olmayan müdahaleleri erteleme maddelerinde hiçbir zaman diyenler çoğunluktaydı (Şekil 1).

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: Pandemi öncesi koruyucu davranışlar maddelerini uygulayanların uygulama sıklığına göre dağılımı (n =kişi).

PÖKP normal dağılım göstermiyordu (p =0,002, Kolmogrov Smirnov Testi). PÖKP’de cinsiyet (p =0,261), medeni durum (p =0,403) ve çocuk sahibi olup olmama durumu (p =0,782) açısından fark yoktu (Tablo 2, Man Whitney U Testi).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Pandemi öncesi koruyucu davranış puanlarının bazı sosyo-demografik özelliklere göre karşılaştırılması.

Pandemi sonrası korunma puanı (PSKP) ortalama 48,84±4,83 idi. Korunma ile ilgili Tüm maddeleri sıklıkla ve her zaman uygulayanlar çoğunluktaydı (Şekil 2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 2: Pandemi sonrası koruyucu davranışlar maddelerini uygulayanların uygulama sıklığına göre dağılımı (n=kişi).

PSKP normal dağılım gösteriyordu (p=0,122, Kolmogrov Smirnov Testi). PSKP’de cinsiyet (p =0,893) ve medeni durum (p =0,399) açısından fark yoktu, çocuğu olmayanların PSKP’si daha yüksekti (p =0,002), (Tablo 3).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Pandemi sonrası koruyucu davranış puanlarının bazı sosyo-demografik özelliklere göre karşılaştırılması (t testi).

PÖKP ve PSKP karşılaştırıldığında pandemi ile korunma puanı artış göstermişti (p <0,001, Wilcoxon Testi). Pandemi öncesi ve sonrası korunma davranışı maddelerinin uygulanma sıklıkları karşılaştırıldığında eldiven, bone, hasta sonrası el yıkama dışındaki maddelerinin pandemi sonrası uygulama sıklığının arttığı görülmüştür (Tablo 4).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Pandemi öncesi ve sonrası korunma davranışı maddelerinin karşılaştırılması (Wilcoxon Testi).

PÖKP, PSKP, yaş ve çalışma yılının korelasyonuna bakılmıştır. Yaş ile pandemi sonrası korunma puanı negatif korelasyon gösteriyordu (p =0,028), (Tablo 5).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 5: PÖKP, PSKP, Yaş ve Çalışma Yılının Korelasyonu (Spearman Korelasyon Testi).

PSKP ortalama 49’du. PSKP, PÖKP’den anlamlı yüksek olmakla birlikte pandemi şartlarında alınması gereken önlemler açısından daha yüksek olması beklenmekteydi. Kovid-19 pandemisinden sonra tüm maddeleri sıklıkla ve her zaman uygulayanlar çoğunluktaydı. Pandemi sonrası iş arkadaşlarıyla sosyal mesafe, hastanın ateş ölçümü, hastanın semptom sorgulanması, acil olmayan işlemlerin ertelenmesi ve N 95 maske kullanımı daha sık uygulanmaya başlanmıştı. Diş hekimliği açısından acil işlemlerin de belli kurallar çerçevesinde yapılması gerekmektedir ¹⁴. Bu uygulamalar pandemi nedeniyle gerekli görülen uygulamalardır ¹⁵. Diş hekimleri pandemi öncesinde de diğer bulaşıcı hastalıklar açısından risk altındaydı ve uygulanması gereken koruyucu davranışlar mevcuttu ¹⁶. Pandeminin başlaması ile toplum geneli artan koruyucu davranışlar risk altında olan diş hekimlerine de yansımıştır ⁴. Pandemi öncesi cerrahi maske kullanımı yaygın iken, hastalarla yakın temas ve hastaların işlem nedeniyle maske kullanamaması nedeniyle diş hekimlerinde N95 maske kullanımı yaygınlaşmıştır. Ayrıca pandemi sonrası iş arkadaşlarıyla sosyal mesafe, hastanın ateşini ölçme, semptom sorgulama gibi önlemler gündeme gelmiş, eldiven, bone, hasta sonrası el yıkama gibi pandemi öncesinde de alınan basit önlemler dışında tüm koruyucu davranışların uygulanma sıklığı artmıştır. Kovid-19 salgınının acil diş hekimliği hizmetlerinin kullanımı üzerinde güçlü bir etkisi olduğu belirtilmiştir, acil olmayan başvurular azalmıştır ¹⁷. Bu çalışmada da pandemi sonrası acil olmayan başvuruların sıklıkla ertelenmesinin çoğunlukta olduğu görülmektedir. Çocuğu olanların daha fazla dikkat etmesi beklenirken çocuğu olmayanların PSKP’si daha yüksekti. PSKP’de cinsiyet ve medeni durum açısından fark yoktu. PÖKP ve PSKP karşılaştırıldığında pandemi ile korunma puanı artış göstermişti. Pandemi öncesi ve sonrası korunma davranışı maddelerinin uygulanma sıklıkları karşılaştırıldığında eldiven, bone, hasta sonrası el yıkama dışındaki maddelerinin pandemi sonrası uygulama sıklığının arttığı görülmüştür. Yaş ile pandemi sonrası korunma puanı negatif korelasyon gösteriyordu. Yaş ile risk arttığından korunma puanının artması beklenirken azalmıştır.

Araştırmamızın bazı kısıtlılıkları vardır. Araştırmamızın kesitsel tipte olması elde ettiğimiz bulguların tüm diş hekimliği asistanları için yorumlanmasını kısıtlamaktadır. Katılımcıların koruyucu davranış uygulamalarının kendi beyanlarına dayandırılarak ölçülmesi ve ölçek dışındaki anket formu sorularının araştırmacılar tarafından geliştirilmiş olup geçerlilik ve güvenlik çalışmasının yapılmamış olması çalışmanın diğer kısıtlılıkları olarak değerlendirilebilir. Literatürde koruyucu davranışların sorgulandığı ve değerlendirildiği çalışmalar bulunmadığından karşılaştırma yapılamamıştır. Diğer taraftan bu tarz bir çalışmanın yapılmış olması araştırmanın güçlü yanı olarak değerlendirilebilir. İleride yapılacak araştırmalarda çalışmamızın kısıtlılıkları dikkate alınarak yürütülecek daha geniş tabanlı ve benzer değerlendirme metotları kullanılarak yapılacak araştırmalar ile konunun daha iyi aydınlatılabileceğini düşünmekteyiz.

Sonuç olarak Kovid-19 bulaşı açısından yüksek riskli grupta olan diş hekimliği asistanlarının korunma davranışlarını pandemi öncesi ve sonrasında tam anlamıyla uygulamadığı ancak korunma puanının pandemi ile arttığı görülmüştür. Yaş arttıkça pandemi sonrasında korunma puanının azaldığı görülmüştür. Çocuğu olmayanların pandemi sonrası korunma puanı daha yüksekti. Diğer sosyo-demografik özellikler açısında pandemi öncesi ve pandemi sonrası korunma puanlarının değişmediği görülmüştür. Pandeminin diş hekimliği uygulamalarında korunma davranışlarını değiştirdiği ancak yeterli olmadığı görülmüştür. Gerekli korunma davranışlarının hepsinin her zaman uygulanması için eğitimlerin yapılması ve çalışanların teşvik edilmesi gerektiği düşünülmüştür.

1) Covid-19 (SARS-CoV-2 Enfeksiyonu) Genel Bilgiler, Epidemiyoloji ve Tanı 2020. https://covid19bilgi.saglik.gov.tr/depo/rehberler/covid-19-rehberi. ET:15.12.2020.

2) Ahorsu DK, Lin CY, Imani V, Saffari M, Griffiths MD, Pakpour AH. The fear of Covid-19 scale: development and ınitial validation. International Journal Of Mental Health and Addiction 2020:1-9.

3) Spagnuolo G, De Vito D, Rengo S, Tatullo M. Covid-19 outbreak: an overview on dentistry. Int J Environ Res Public Health 2020; 22: 17: 2094.

4) CDC. Guidelines for Infection Control in Dental Health-Care Settings- 2003 MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2003. Contract No: RR-17.

5) Soysal F, İşler SC, Peker İ, Akca G, Özmeriç N, Ünsal B. Covid-19 pandemisinin diş hekimliği uygulamalarına etkisi. Klimik Dergisi 2020; 33: 5-14.

6) Topçuoğlu N. Covid-19 pandemi döneminde diş hekimliği uygulamaları. Sağlık Bilimlerinde İleri Araştırmalar Dergisi 2020; 3: 78-7.

7) Peng X, Xu X, Li Y, Cheng L, Zhou X, Ren B. Transmission routes of 2019-nCoV and controls in dental practice. Int J Oral Sci 2020; 12: 9.

8) Bakioğlu F, Korkmaz O, Ercan H. Fear of Covid-19 and positivity: mediating role of ıntolerance of uncertainty, depression, anxiety, and stress. Int J Ment Health Addict 2020; 28: 1-14.

9) Anders PL, Drinnan AJ, Thines TJ. Infectious diseases and the dental office. NY State Dent J 1998; 64: 29-34.

10) Tuncer Kara K, Deveci SE, Oğuzöncül AF. Diş hekimlerinin işle ilgili hastalıklara yaklaşımları ve kişisel koruyucu donanım kullanımlarının değerlendirilmesi. I. Uluslararası X. Ulusal İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Kongresi – 23-26 Ekim 2019-Adana. Kongre Bildiri Kitabı; 487-93.

11) Jabbari M, Ghorbani R. Developinf technigues for cause-responsibility analysis of occupational acci-dents. Accident Analysis and Prevention 2016; 96: 101-7.

12) Alıcı NŞ, Beyan AC, Şimşek C. Meslek Hastalığı Olarak Covid-19. Eurasian Journal of Pulmono-logy Ek Sayı Covid 19, Göğüs Hastalıkları Uzmanlarının Bilmesi Gerekenler 148.

13) Yang F, Liu N, Hu JY et al. Pulmonary rehabilitation guidelines in the principle of 4S for patients infected with 2019 novel coronavirus (2019-nCoV). Zhonghua Jie He He Hu Xi Za Zhi 2020; 43: 180-2.

14) Meng L, Hua F, Bian Z. Coronavirus disease 2019 (COVID-19): emerging and future challenges for dental and oral medicine. J Dent Res 2020; 99: 481-7.

15) Kamu Hastaneleri Genel Müdürlüğü Sağlık Hizmetleri Dairesi Başkanlığı. Covid-19 Salgını Sırasında Dental İşlemlerde Uyulması Gereken Prosedürler Ankara: Sağlık Bakanlığı https://khgmsaglikhizmetleridb.saglik.gov.tr/TR,64871/covid-19-salgini-sirasinda-dental-islemlerdeuyulmasi-gereken-prosedurler.html. ET:15.12.2020.

16) Bennadi D, Reddy V, Thummala NR. Preventive and curative measures adopted by dentists to combat occupational hazardsa cross sectional study. International Journal Pharmacy and Pharmaceutical Sciences 2015; 7: 416-8.

17) Guo H, Zhou Y, Liu X, Tan J. The impact of the COVID-19 epidemic on the utilization of emergency dental services. J Dent Sci 2020; 15: 564-7.