Gereç ve Yöntem: Çalışmamız kesitsel tipte bir araştırma olup, 2012 yılı Haziran ayında Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi 1. , 3. ve 6. sınıf öğrencileri arasında tamamlanmıştır. Katılımcılara Folkman ve Lazarus tarafından geliştirilen “Stresle Başa Çıkma Tarzları Ölçeği” uygulanmıştır.

Bulgular: Çalışmaya katılan öğrencilerin yaş ortalaması 21,9±2,7 olup, % 55,2'si kız öğrencidir. Katılımcıların % 42,7'si 1. sınıf, % 42,7'si 3. sınıf ve % 14,6'sı 6. sınıf öğrencisidir. “Kendine Güvenli Yaklaşım” erkeklerde (19,9±4,2) kadınlara (18,3±3,3) göre yüksek bulunmuştur (p=0,005). “İyimser Yaklaşım” erkeklerde (13,4±2,5) kadınlara (12,3±2,2) göre yüksek bulunmuştur. Çoklu analizler erkekler (p=0,006) ve yaşı daha büyük olanların (p=0,026) “Probleme Yönelik/Aktif ” stresle başa çıkma tarzını benimsediğini, 1. ve 3. sınıf öğrencileri (p=0,01) ve (p=0,03) “Duygulara yönelik/Pasif” stresle başa çıkma tarzını daha sıklıkla kullandığını göstermektedir.

Sonuç: Tıp Fakültesi öğrencileri stresle başa çıkma yöntemleri içerisinde en fazla “Kendine Güvenli Yaklaşımı”, en az ise “Sosyal Destek Arama” yöntemini kullanmaktadır. Erkekler ve yaşı büyük olanlar “probleme yönelik/aktif ” yöntemleri daha fazla kullanmaktadır. Tıp fakültesi öğrencilerinin stresle başa çıkma konusunda destek sağlayacak merkezlerin etkinleştirilmesi, bu ve benzeri çalışmaların sonuçlarının öğrencilere yönelik verilecek hizmetlerin kalitesini arttırmak için kullanılması uygundur.

Bilim adamları stresle başa çıkmayı farklı şekillerde tanımlamışlardır. Baltaş'a göre stresle başa çıkma bireyin yaşantısını tehdit edici olarak algıladığı bir durumda, kendisini daha iyi bir duruma getirmek için, durumu kontrol etmesini ve davranış örüntüsünü içeren çabaların tümüdür⁶. Dressler'e göre stresle başa çıkma stres kaynaklarını değiştirmek, tolere etmek veya onlardan kaçınmak için ortaya konulan bilişsel ve davranışsal çabalardır⁷. Folkman ve Lazarus'a göre başa çıkma, birey tarafından stresli olarak algılanan ve bireysel kaynakları zorlayan belli içsel ve dışsal gereklilikleri ve bunlar arasındaki çatışmaları kontrol altına almak, azaltmak veya tolere etmek için devamlı olarak değişen bilişsel ve davranışsal çabalardır^8,9.

Stresle başa çıkma tarzları genel olarak, duygu ve problem odaklı yöntemler şeklinde iki temel kategoride incelenebilir. Problem odaklı başa çıkma tarzlarını kullanan kişiler, doğrudan stres yaratan durumu anlamaya ve değiştirmeye çalışırlar. Folkman ve Lazarus⁸ bu yöntemi, stres yaratan durumun ortadan kaldırılmasına, etkisinin en aza indirilmesine veya kişinin stres kaynağıyla ilişkisini değiştirmesine yönelik çabalar şeklinde tarif etmişlerdir. Bu başa çıkma mekanizması, bilişsel yeniden yapılandırma süreçleri içerisinde, stres yaratan faktörün fark edilmesi, aktif olarak değerlendirmesi, durumu değiştirecek seçeneğin seçilmesi ve problemi çözme doğrultusunda, aktif bir şekilde harekete geçilmesi gibi bilişsel ve davranışsal stratejileri içerir.

Duygu odaklı tarzları kullanan kişiler ise stresli durumun yarattığı duygularla başa çıkmaya çalışırlar. Folkman ve Lazarus'a⁸ göre, duygu odaklı başa çıkma stratejisi problemi veya durumu doğrudan değiştirmeye yönelmez. Ancak, stresli duruma yeni anlamların verilmesini ve olaya ilişkin duyguların düzenlenmesini, azaltılmasını veya ortadan kaldırılmasını amaçlar.

Üniversitede öğrenci olmak ve üniversite yaşamı da kaygı ve stres üretecek bir ortam niteliği taşımaktadır. Öğrenciler üniversite yaşamlarının başlamasıyla birlikte, bir süre sonra beklediklerini bulamama, düşündüklerini gerçekleştirememe, yerleştirildikleri bölümü benimseyememe gibi sorunlarla karşı karşıya kalabilmektedirler¹⁰. Birçok genç yeni arkadaşlar edinmek, aileden ayrılmak, yurt yaşamına uyum sağlamak, ekonomik güçlükler, gelecekteki mesleği ve çalışma hayatı ile ilgili kaygı gibi sorunlarla yüz yüze kalmaktadır¹¹. Bunun yanında tıp eğitimi uzun ve zorlu bir süreçtir. Tıp fakültesi öğrencileri de öğrenme yeteneği ve akademik performansını etkileyebilecek sosyal, duygusal, fiziksel ve aile sorunları ile karşılaşırlar. Geleceğin sağlık insan gücünü oluşturacak tıp fakültesi öğrencilerinin stres karşısındaki başa çıkma yöntemlerini bilmek bu konuda müdahale yöntemleri geliştirmek açısından ilk adımdır. Bu çalışma Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi 1., 3. ve 6. sınıf öğrencilerinde stresle başa çıkma yöntemleri ve bu yöntemlerin sosyodemografik özelliklerle olan ilişkisini incelemek amacıyla yapılmıştır.

Verilerin analizi için SPSS paket programı kullanılmıştır. Veriler değerlendirilirken tanımlayıcı istatistikler yapılmıştır. İkili sayısal değişkenlerin karşılaştırılması için dağılımlar uygunsa bağımsız gruplarda student t testi, üç ve üzeri bağımsız sayısal değişkenlerin karşılaştırılmasında tekyön varyans analizi kullanılmıştır. Dağılımın normal dağılıma uymaması halinde nonparametrik testler Mann Whitney U ya da Kruskal Wallis testi uygulanmıştır. Bağımlı değişkenlerin karıştırıcı etkilerini uzaklaştırmak için doğrusal çoklu regresyon analizi kullanılmıştır.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Katılımcıların bazı sosyodemografik özellikleri

Çalışmaya katılan öğrencilerin stresle başa çıkma ölçeğine verdikleri yanıtlara göre dağılımı Tablo 2'de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Katılımcıların stresle başa çıkma ölçeğine verdikleri yanıtlara göre dağılımı

Çalışmaya katılan öğrencilerin “Stresle Başa Çıkma Tarzları Ölçeği”nin alt kategorilerinden aldığı puanlar sırasıyla; K.G.Y. için 19,01±3,84, Ç.Y. için 15,52±3,96, İ.Y. için 12,80±2,47 puan, B.E.Y. için 10,86±2,83 ve S.D.A için 9,76±1,83 olarak hesap edilmiştir. Öğrencilerin stresle başa çıkma tarzları içerisinde en fazla K.G.Y yöntemini kullandıkları saptanmıştır. En az kullandıkları yöntem ise S.D.A.'dır. Öğrencilerin “Stresle Başa Çıkma Tarzları Ölçeği”nden aldıkları puanlar Tablo 3'de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Ölçek alt kategorilerinin puan ortalamalarının dağılımı

Öğrencilerin bazı özelliklerine göre stresle başa çıkma tarzları ölçeği puan ortalamalarının dağılımı Tablo 4'te gösterilmiştir. Cinsiyet açısından baktığımızda erkeklerde kızlara göre K.G.Y. yüksek bulunmuştur (p=0,005). Yine İ.Y. erkeklerde yüksek bulunmuştur (p=0,005). Yaş yönünden baktığımızda anlamlı fark görülmese de, yaş arttıkça aktif stresle başa çıkma tarzlarının daha fazla kullanıldığı saptanmıştır. Sosyoekonomik gruplar açısından bakıldığında her ne kadar anlamlı fark bulunmamış olsa da sosyoekonomik seviye yükseldikçe pasif stresle başa çıkma tarzlarının daha az kullanıldığı görülmüştür. 1. ve 6. sınıf öğrencileri arasında Ç.Y. yöntemini kullanma açısından anlamlı fark bulunmuştur (p=0,024), üst sınıflarda çaresiz yaklaşım yöntemini kullanma oranı daha azdır. Katılımcıların sigara içme durumlarına göre stresle başa çıkma yöntemi arasında anlamlı bir fark bulunmasa da sigara içenlerin pasif stresle başa çıkma tarzlarını daha çok kullandıkları görülmektedir. Katılımcıların alkol alması ile kullandıkları stresle başa çıkma yöntemi arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır ancak alkol kullananların aktif stresle başa çıkma tarzlarını daha fazla kullandıkları görülmektedir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Katılımcıların bazı özelliklerine göre stresle başa çıkma tarzları ölçeği puan ortalamalarının dağılımı

Çoklu değişkenli analiz erkek öğrencilerin ve yaş arttıkça “probleme yönelik” stresle başa çıkma tarzlarını daha fazla kullandıklarını ortaya koymuştur (Tablo 5).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 5: Katılımcıların probleme yönelik stresle başa çıkma tarzlarını etkileyen faktörler

Çalışmamız kullanılan stresle başa çıkma tarzının cinsiyet açısından değişiklik gösterdiğini ortaya koymaktadır. Erkeklerde K.G.Y. ve İ.Y. tarzını kullanma anlamlı olarak daha yüksek bulunmuştur. Güler ve ark.¹⁷ çalışmasında erkek öğrencilerin B.E.Y. puanları anlamlı olarak kız öğrencilerden daha yüksek iken bizim çalışmamızda erkeklerde K.G.Y. ve İ.Y. puanları daha yüksekti. Şen ve ark.¹⁸ çalışmasında cinsiyet ve yaş aralıkları ile herhangi bir stresle baş etme tarzı arasında anlamlı ilişki bulunmazken çalışmamızda erkeklerde K.G.Y. ve İ.Y. tarzını kullanma oranı ile 24 yaş ve üzeri grupta S.D.A. anlamlı şekilde yüksek bulunmuştur.

Çalışmamız, sınıf açısından, kullanılan stresle başa çıkma yolunun değiştiğini göstermektedir. Güler ve ark.¹⁷ çalışmasında dördüncü sınıfta okuyan öğrencilerin S.D.A. puanı diğer sınıflara göre anlamlı olarak düşük bulunurken bizim çalışmamızda 6. sınıftaki öğrencilerin Ç.Y. puanı diğer sınıflara göre anlamlı olarak daha düşük bulunmuştur. Temel ve ark.¹¹ çalışmasında sınıf ile K.G.Y. arasında anlamlı bir ilişki bulunurken, çalışmamızda sınıf ile Ç.Y. tarzını kullanma arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur.

Çalışmamızın bir takım sınırlılıkları bulunmaktadır. Öncelikle tek bir üniversitede ve sadece 1., 3. ve 6. sınıfta çalışılması bunların başında gelmektedir. Ayrıca çalışmanın yapıldığı eğitim-öğretim yılının son ayı içinde devamsız olan ya da anket formunu doldurmak istemeyen öğrencilerin çalışma dışında tutulması, sınıflar arasında katılım farklılıkları oluşturmuştur ve bu nedenle stresle başa çıkma yöntemlerinin seçiminde sınıf etkisinin bu farklılıktan kaynaklanabileceği de göz önünde bulundurulmalıdır. Buna karşın bu konuda daha önce yapılmış çalışmalardan farklı olarak bizim çalışmamızda çoklu analiz yapılmış olup sonuçlarımızda diğer karıştırıcı faktörlerin etkileri uzaklaştırılmıştır. Bu yaklaşım her ne kadar diğer çalışmalarla karşılaştırmada bir sınırlılık olarak görülse de bağımlı-bağımsız değişkenler arasındaki ilişkiyi net olarak göstermede çalışmamızın güçlü yanını oluşturmaktadır.

Sonuç olarak, Tıp Fakültesi öğrencileri stresle başa çıkma yöntemleri içerisinde en fazla “kendine güvenli yaklaşımı”, en az ise “sosyal destek arama” yöntemini kullanmaktadır. Kızlar, küçük yaştakiler, küçük sınıflar, düşük sosyoekonomik seviyeye sahip bireyler ve sigara kullananlar “duygulara yönelik/pasif” yöntemleri daha fazla kullanmaktadır. Tıp fakültesi öğrencilerinin stresle başa çıkma konusunda destek sağlayacak merkezlerin etkinleştirilmesi, bu ve benzeri çalışmalardan elde edilen verileri öğrencilere yönelik verilecek hizmet kalitesini arttırmak için kullanılması uygundur. Tıp fakültesi öğrencilerinin stresle baş etmelerine yönelik çalışmaların çok az sayıda olması ve yapılan çalışmalarda da çoklu analiz yöntemi kullanılmamış olması daha sağlıklı karşılaştırmalar ve yorumlar yapabilmemizi kısıtlamıştır. Geleceğin sağlık insan gücü oluşturacak bugünün tıp fakültesi öğrencilerinin stresle baş etme durumlarına yönelik geniş kapsamlı ve karşılaştırmalı araştırmalara gereksinim vardır.

Teşekkür
Akif İşlek, Ayşe Merve Yılmazçoban, Ergin Yalvaç, Erol Güldün, Fatih Akkoç, İbrahim Altunok, Murat Bektaş, Sevinç Rabia Serindağ, Zeliha Bilge Dağlı, Zeynep Özdamar'a katkılarından dolayı teşekkür ederiz.

1) Köknel Ö. Zorlanan İnsan. Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 1998; 37.

2) Selye H. Stress without distress. Harper and Row Publishers, Inc. New York, 1974; 27.

3) Folkman S, Lazarus RS. Coping as a mediator of emotion. J Person Soc Psychol 1988; 54: 466-75.

4) Folkman S, Lazarus RS. Stres, appraisal and coping. New York: Springer Co, 1984.

5) Gonzalez LO, Sellers EW. The effect of a stress-management program on self concept, locus of control, and the acquisition of coping skills in school-age children diagnosed with attention deficit hyperactivity disorder. JCAPN 2002; 15: 5-15.

6) Baltaş Z, Baltaş A. Stres ve başa çıkma yolları. İstanbul: Remzi Kitabevi. 2000.

7) Dressler WW. The social and cultural context of coping, action, gender and symptoms in a southern black community. Soc Sci Med 1985; 21: 499-506.

8) Folkman S, Lazarus RS. An analysis of coping in a middle-aged community sample. J Health Soc Behav 1980; 21: 219-39.

9) Folkman S, Lazarus RS. If it changes it must be a process: Study of emotion and coping during three stages of a college examination. J Person Soc Psychol 1985; 48: 150-70.

10) İnanç N, Savaş HA, Tutkun H, Herken H, Savaş E. Gaziantep Üniversitesi mediko-sosyal merkezinde psikiyatrik açıdan incelenen öğrencilerin klinik ve sosyodemografik özellikleri. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 2004; 5: 222-30.

11) Temel E, Bahar A, Çuhadar D. Öğrenci hemşirelerin stresle baş etme tarzları ve depresyon düzeylerinin belirlenmesi. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 2007; 2: 5.

12) Currie CE, Elton RA, Todd J, Platt S. Indicators of socioeconomic status for adolescents: the WHO health behaviour in school aged children survey. Health Educ Res 1997; 12: 385-97.

13) Şahin NH, Durak A. Üniversite öğrencileri için bir stresle başa çıkma tarzı ölçeği. Türk Psikoloji Dergisi, 1995; 10: 56-73.

14) Tuğrul C. Alkolik babaların 18-24 yaşlarındaki çocuklarında stres kaynakları, stresle başa çıkma yolları, benlik saygısı ve uyum düzeyi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nörolojik Bilimler ve Psikiyatri Enstitüsü, 1994.

15) Kaya M, Genç M, Kaya B, Pehlivan E. Tıp fakültesi ve sağlık yüksekokulu öğrencilerinde depresif belirti yaygınlığı, stresle başaçıkma tarzları ve etkileyen faktörler. Türk Psikiyatri Dergisi 2007; 18: 137-46.

16) Gürdil G. Üniversite öğrencilerinde travma yaşantısı, stresle başa çıkma tarzları ve iç-dış kontrol odağı inancı ile riskli alkol kullanımı arasındaki ilişki. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Psikoloji Anabilim Dalı Klinik Psikoloji Bilim Dalı, 2007.

17) Güler Ö, Çınar S. Hemşirelik öğrencilerinin algıladıkları stresörler ve kullandıkları başetme yöntemlerinin belirlenmesi. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, 2010; Sempozyum Özel Sayısı.

18) Şen H, Toygar M, Türker T, İnce N, Tuğcu H, Keskin H. Bir grup hekimin stresle başa çıkma tekniklerinin değerlendirilmesi. TAF Prev Med Bull 2012; 11: 211-8.